ΑΡΧΑΙΑ ΠΡΟΣΑΝΑΤΟΛΙΣΜΟΥ: ΣΥΝΕΞΕΤΑΣΗ ΔΙΔΑΚΤΙΚΩΝ ΕΝΟΤΗΤΩΝ 6 ΚΑΙ 13

ΔΙΔΑΓΜΕΝΟ ΚΕΙΜΕΝΟ

α.  Πλάτων, Πρωταγόρας, 322a-322d

Οὕτω δὴ παρεσκευασμένοι κατ’ ἀρχὰς ἄνθρωποι ᾤκουν σποράδην, πόλεις δὲ οὐκ ἦσαν· ἀπώλλυντο οὖν ὑπὸ τῶν θηρίων διὰ τὸ πανταχῇ αὐτῶν ἀσθενέστεροι εἶναι, καὶ ἡ δημιουργικὴ τέχνη αὐτοῖς πρὸς μὲν τροφὴν ἱκανὴ βοηθὸς ἦν, πρὸς δὲ τὸν τῶν θηρίων πόλεμον ἐνδεής –πολιτικὴν γὰρ τέχνην οὔπω εἶχον, ἧς μέρος πολεμική– ἐζήτουν δὴ ἁθροίζεσθαι καὶ σῴζεσθαι κτίζοντες πόλεις· ὅτ’ οὖν ἁθροισθεῖεν, ἠδίκουν ἀλλήλους ἅτε οὐκ ἔχοντες τὴν πολιτικὴν τέχνην, ὥστε πάλιν σκεδαννύμενοι διεφθείροντο. Ζεὺς οὖν δείσας περὶ τῷ γένει ἡμῶν μὴ ἀπόλοιτο πᾶν, Ἑρμῆν πέμπει ἄγοντα εἰς ἀνθρώπους αἰδῶ τε καὶ δίκην, ἵν’ εἶεν πόλεων κόσμοι τε καὶ δεσμοὶ φιλίας συναγωγοί..

β. Αριστοτέλης, Ἠθικὰ Νικομάχεια, Β 1.5-7

Μαρτυρεῖ δὲ καὶ τὸ γινόμενον ἐν ταῖς πόλεσιν· οἱ γὰρ νομοθέται τοὺς πολίτας ἐθίζοντες ποιοῦσιν ἀγαθούς, καὶ τὸ μὲν βούλημα παντὸς νομοθέτου τοῦτ’ ἐστίν, ὅσοι δὲ μὴ εὖ αὐτὸ ποιοῦσιν ἁμαρτάνουσιν, καὶ διαφέρει τούτῳ πολιτεία πολιτείας ἀγαθὴ φαύλης. Ἔτι ἐκ τῶν αὐτῶν καὶ διὰ τῶν αὐτῶν καὶ γίνεται πᾶσα ἀρετὴ καὶ φθείρεται, ὁμοίως δὲ καὶ τέχνη· ἐκ γὰρ τοῦ κιθαρίζειν καὶ οἱ ἀγαθοὶ καὶ κακοὶ γίνονται κιθαρισταί. Ἀνάλογον δὲ καὶ οἰκοδόμοι καὶ οἱ λοιποὶ πάντες· ἐκ μὲν γὰρ τοῦ εὖ οἰκοδομεῖν ἀγαθοὶ οἰκοδόμοι ἔσονται, ἐκ δὲ τοῦ κακῶς κακοί. Εἰ γὰρ μὴ οὕτως εἶχεν, οὐδὲν ἂν ἔδει τοῦ διδάξοντος, ἀλλὰ πάντες ἂν ἐγίγνοντο ἀγαθοὶ ἢ κακοί.

ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ

Α. Να παρουσιάσεις με δικά σου λόγια τα επιχειρήματα που χρησιμοποιεί ο Αριστοτέλης στο δεύτερο κείμενο αναφοράς.

Μονάδες 10

Β1. Σε ποια είδη αρετής αναφέρονται οι συγγραφείς των κειμένων αναφοράς και ποιες οι μεταξύ τους σχέσεις;

Μονάδες 15

[α. Το α΄ κείμενο αναφέρεται στην πολιτική αρετή/τέχνη, ενώ το β΄ στη ηθική.

β. και τα δύο είδη αρετής δεν είναι έμφυτα.

γ. Η επιλογή του α΄ επιχειρήματος στο β΄ κείμενο αναφοράς από τον χώρο της πόλης (επιχείρημα σχετικό με τον νομοθέτη) οφείλεται στη στενή σχέση που υφίσταται, κατά τον φιλόσοφο μεταξύ ηθικής και πολιτικής. Άλλωστε  μόνο αν ένας άνθρωπος διέπεται από ηθικές αρχές μπορεί να λειτουργήσει σωστά μέσα στην πόλη και ως πολίτης και ως πολιτικός. Επιπλέον, στην εισαγωγή των Πολιτικών  (βλ. σχολικό βιβλίο, Φιλοσοφικός λόγος, σ. 164) διαβάζουμε: «… τις αρετές ο αρχαίος  Έλληνας δεν τις επιδίωκε για χάρη του εαυτού του· η απόκτηση ή μη απόκτησή τους από το άτομο δεν ήταν μια αποκλειστικά δική του υπόθεση, κάτι δηλαδή που αφορούσε μόνο τον ίδιο. Εκείνο που είχε σημασία για τον αρχαίο Έλληνα ήταν ότι με την απόκτηση των αρετών (ή με τη μη απόκτησή τους) θα λειτουργούσε τελικά με ένα συγκεκριμένο τρόπο μέσα στην πόλη: σωστόν ή λανθασμένο. Καταλαβαίνουμε έτσι ότι η ηθική φιλοσοφία είναι στην πραγματικότητα μέρος της πολιτικής φιλοσοφίας»].

Β2. Ποια είναι η σημασία της πολιτικής αρετής/τέχνης σύμφωνα με το α΄ κείμενο αναφοράς;

Μονάδες 15

Β3. Να γίνει αντιστοίχιση ανάμεσα στα δεδομένα των στηλών Α και Β.

Α	Β
1.    καθαρά ἄλογον μέρος της ψυχής 2.    καθαρά λόγον ἔχον μέρος 3.    μετέχει και το άλογον και το λόγον ἔχον μέρος	α. σχετίζεται με τη διατροφή και την αύξηση του ανθρώπινου οργανισμού β. ἐπιθυμητικόν γ. αφορά απόλυτα και καθαρά το λογικό μας δ. δεν έχει καμία απόλυτα σχέση με την αρετή ε. έχει σχέση με τις ηθικές αρετές στ. έχει σχέση με τις διανοητικές αρετές ζ. σοφία, φρόνηση η. σωφροσύνη, ανδρεία

Μονάδες 10

Β4.  Με ποιες λέξεις των κειμένων αναφοράς έχουν ετυμολογική συγγένεια οι ακόλουθες; όλεθρος, ψείρα, άφιξη, ειμαρμένη, βιβλιοδέτης, αθώος, ανήθικος, οισοφάγος, δάπεδο, διένεξη.

 Μονάδες 10

Β5. ΠΑΡΑΛΛΗΛΟ ΚΕΙΜΕΝΟ: Αριστοτέλης, Πολιτικά, Α, 6

Όλα αυτά κάνουν φανερό ότι η πόλη ανήκει στην κατηγορία των πραγμάτων που υπάρχουν εκ φύσεως και ότι ο άνθρωπος είναι ένα ον προορισμένο από τη φύση να ζει σε πόλη (πολιτικὸν ζῷον)· ο δίχως πόλη άνθρωπος (θέλω να πω: ο εκ φύσεως δίχως πόλη άνθρωπος, όχι ο δίχως πόλη από κάποια τυχαία συγκυρία) ή είναι άνθρωπος κατώτερης ποιότητας ή είναι ένα ον ανώτερο από τον άνθρωπο· είναι σαν εκείνον που ο Όμηρος τον στόλισε με τους χαρακτηρισμούς «άνθρωπος δίχως σόι, δίχως νόμους, δίχως σπιτικό»· αυτός ο άνθρωπος, ο δίχως πόλη από τη φύση του, είναι —την ίδια στιγμή— και άνθρωπος που παθιάζεται με τον πόλεμο: είναι σαν ένα απομονωμένο πιόνι στο παιχνίδι των πεσσών.

Να συγκριθούν οι απόψεις του Πρωταγόρα και του Αριστοτέλη ως προς τον λόγο κοινωνικής συνύπαρξης και πολιτικής οργάνωσης

Μονάδες 10

ΑΔΙΔΑΚΤΟ ΚΕΙΜΕΝΟ

·       Σύμφωνα με τον λόγο του Λυσία ὑπὲρ τῶν τοῦ Νικίου ἀδελφοῦ, που είναι από τους άριστους, ο γιος του Ευκράτη (συγγενής του γνωστού από τη σικελική εκστρατεία αθηναίου στρατηγού Νικία) επιδιώκει να συγκινήσει τους δικαστές με την υπενθύμιση των υπηρεσιών των προγόνων του προς την πατρίδα, και με την περιγραφή των δεινών στα οποία θα περιέλθουν αυτός και ο ξάδερφός του, αν δεν καταδικαστεί  ο Πολίοχος (με ψήφισμά του στην εκκλησία του δήμου ζητούσε τη δήμευση της περιουσίας των αδελφών του Νικία) και δημευτεί η περιουσία τους.

·       Στο συγκεκριμένο απόσπασμα ο γιος του δολοφονημένου Αριστοφάνη αναφέρεται στους λόγους που επιβάλλουν την αθώωσή τους.

κείμενο

     Οὐκ ἔχω, ὦ ἄνδρες δικασταί, οὕστινας δεησομένους ὑπὲρ ἡμῶν ἀναβιβάσομαι· τῶν γὰρ προσηκόντων οἱ μὲν ἄνδρας ἀγαθοὺς αὑτοὺς παρασχόντες καὶ μεγάλην τὴν πόλιν ποιοῦντες ἐν τῷ πολέμῳ τεθνᾶσιν, οἱ δ' ὑπὲρ τῆς δημοκρατίας καὶ τῆς ὑμετέρας ἐλευθερίας ὑπὸ τῶν τριάκοντα κώνειον πιόντες, ὥστε τῆς ἐρημίας τῆς ἡμετέρας αἴτιαι γεγόνασιν αἵ τε τῶν προσηκόντων ἀρεταὶ καὶ αἱ τῆς πόλεως συμφοραί. ὧν ἄξιον ὑμᾶς ἐνθυμηθέντας προθύμως ἡμῖν βοηθῆσαι, ἡγησαμένους τούτους ἂν ἐν δημοκρατίᾳ δικαίως εὖ πάσχειν ὑφ' ὑμῶν, οἵπερ ἐν ὀλιγαρχίᾳ τῶν συμφορῶν μετέσχον τὸ μέρος. ᾿Αξιῶ δὲ καὶ τούτους τοὺς συνδίκους εὔνους ἡμῖν εἶναι, ἐκείνου τοῦ χρόνου μνησθέντας, ὅτ' ἐκ τῆς πατρίδος ἐκπεπτωκότες καὶ τὰς οὐσίας ἀπολωλεκότες ἄνδρας ἀρίστους ἐνομίζετ' εἶναι τοὺς ὑπὲρ ὑμῶν ἀποθνῄσκοντας, καὶ τοῖς θεοῖς ηὔχεσθε δυνηθῆναι χάριν τοῖς ἐξ ἐκείνων ἀποδοῦναι. ἡμεῖς τοίνυν, ὑεῖς ὄντες καὶ συγγενεῖς τῶν ὑπὲρ τῆς ἐλευθερίας προκεκινδυνευκότων, ἀπαιτοῦμεν ὑμᾶς νυνὶ ταύτην τὴν χάριν, καὶ ἀξιοῦμεν μὴ ἀδίκως ἡμᾶς ἀπολέσαι, ἀλλὰ πολὺ μᾶλλον βοηθεῖν τοῖς τῶν αὐτῶν μετασχοῦσι συμφορῶν. (Λ.υπέρ τῶν τοῦ Νικίου, 24-27)

[οἱ προσήκοντες = οι συγγενείς/ οἱ ἐξ ἐκείνων = οι απόγονοι εκείνων]

ασκήσεις

1.     Να μεταφραστεί το χωρίο με έντονη γραφή.

                                                                                                                                              Μονάδες 10

2.     Με ποια στοιχεία ο ομιλητής επιχειρεί να κερδίσει την υπόθεση;

 Μονάδες 10

3.     α. Να  αναγνωριστούν γραμματικώς τα ουσιαστικά της γ΄ κλίσης και να γραφούν οι πλάγιες πτώσεις τους στον άλλον αριθμό.

β. εὖ, ἀδίκως, ἀγαθούς, προθύμως, δικαίως, πολύ: Να γραφεί ο αντίστοιχος τύπος στους άλλους βαθμούς.

γ.  τεθνᾶσιν, πιόντες, ἡγησαμένους, μετασχοῦσιν, ἐκπεπτωκότες, ἀποδοῦναι, ἀξιοῦμεν: Να αναγνωριστούν γραμματικώς και να γραφεί στον ίδιο χρόνο το β΄ ενικό της οριστικής και προστακτικής.

 Μονάδες 10

4.     α. Να χαρακτηριστεί το είδος και η συντακτική θέση των δευτερευουσών προτάσεων.

β.  δυνηθῆναι, ἀπολέσαι: Να μεταφερθούν στον ευθύ λόγο.

γ.  Ποιες από τις λέξεις του κειμένου έχουν θέση κατηγορουμένου;

 Μονάδες 10

ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ-ΕΠΙΣΤΗΜΗ-ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ: ΚΡΙΤΗΡΙΟ ΣΥΝΕΞΕΤΑΣΗΣ

ΚΕΙΜΕΝΟ 1

Σήμερα, χάρη στις τεράστιες δυνάμεις της τεχνολογίας, η ζωή μας και το περιβάλλον αλλάζουν με τόση ταχύτητα, που κανείς δεν μπορεί να προβλέψει πώς θα είναι ο κόσμος σε δέκα χρόνια. Στην πραγματικότητα, μοιάζουμε με μικρά αδύναμα πλάσματα παρασυρμένα απ' αυτές τις δυνάμεις. Αυτές οι δυνάμεις, που δημιουργούνται από χιλιάδες επιστήμονες και ειδικούς, βρίσκονται στα χέρια πανίσχυρων εταιριών ή κυβερνήσεων, που τις χρησιμοποιούν για να επιβάλλουν τις βουλές τους, οικονομικές, στρατιωτικές, ή πολιτικές. Αυτός είναι και ένας από τους βασικούς σκοπούς της τεχνολογίας. Είναι ο νέος τρόπος για τη δημιουργία κατακτήσεων και αποικιών. Αλλά, τόσο με τους εξοπλισμούς όσο και με τα άλλα τεχνολογικά μέσα οικονομικο-πολιτικού και στρατιωτικού ελέγχου, η τεχνολογία μάς έχει φέρει κοντά στην τελική καταστροφή. Είναι, πιστεύω, εντελώς ανήθικο να χρησιμοποιείται η τεχνολογία για κατακτητικούς σκοπούς και είναι εντελώς απαράδεκτο κατά τη διάρκεια αυτής της διαδικασίας να καταστρέφεται το περιβάλλον.

Το δόγμα των περισσοτέρων οικονομιών είναι η Ανάπτυξη. Αυτή η ανάπτυξη γίνεται με την παραγωγή περισσοτέρων και νέων ειδών και την επακόλουθη αύξηση των ανθρωπίνων αναγκών. Για να ικανοποιηθεί η παραγωγή, αυξάνεται η εκμετάλλευση του περιβάλλοντος, με αποτέλεσμα τη ρύπανσή του και φυσικά την εξαφάνιση των έμβιων ειδών, που δε ζουν χωρίς το φυσικό τους περιβάλλον. Στη δυτική κοινωνία η ανάπτυξη χρησιμεύει στο να μεγαλώσει την οικονομική και πολιτική ισχύ μιας κάστας ανθρώπων και στο να μεγαλώσει την οικονομική και πολιτική ισχύ ορισμένων εταιριών και ατόμων. Αυτό το σύστημα της ανάπτυξης θα οδηγηθεί αυτόματα στην καταστροφή του, αν δεν το σταματήσουμε έγκαιρα. Και αυτή ακριβώς φαίνεται να είναι η πορεία του.

Η τεχνολογία, λοιπόν, προκάλεσε και συνεχίζει να προκαλεί σε αυξανόμενο ρυθμό την καταστροφή του περιβάλλοντος. Την καταστροφή αυτή επιβεβαιώνουν με τον πλέον κατηγορηματικό τρόπο οι κυβερνήτες του «Ντισκάβερι», που έχουν άμεση εικόνα του πλανήτη και μας στέλνουν φωνή αγωνίας για την καταστροφή των δασών, τη μόλυνση των ποταμών, την απερήμωση κτλ. Είναι προφανές πως η τεχνολογία βγάζει βαθμιαία τον άνθρωπο από το βιολογικό του περιβάλλον και στη συνέχεια το καταστρέφει και αυτό. Μοιάζουμε, έτσι, με ιππέα πάνω σε αφηνιασμένο άλογο. Τώρα βρισκόμαστε στη μέθη του ξέφρενου καλπασμού. Όταν το άλογο πέσει στον γκρεμό, θα παρασύρει και τον αναβάτη του.

Γιατί όμως με την τεχνολογία φτάσαμε σ’ αυτή την μεγάλη κρίση; Την απάντηση μάς δίνει ο αρχηγός ενός χωριού στα νησιά Μπελάου του Ειρηνικού Ωκεανού, όπου το Αμερικανικό πεντάγωνο θέλει να εγκαταστήσει βάσεις: «Υπάρχουν μόνο δύο κοινωνίες στον κόσμο. Η κοινωνία των ανθρώπων και η κοινωνία των χρημάτων. Στην κοινωνία των ανθρώπων – και αυτή είναι η κοινωνία που έχουμε – η γη, το νερό, η θάλασσα, και οι άνθρωποι είναι πηγή της ζωής. Σ’ αυτή την κοινωνία η ανθρώπινη ζωή έχει πολύ μεγαλύτερη αξία από τα οικονομικά συμφέροντα, πολύ μεγαλύτερη αξία από τις πολεμικές μηχανές και τα άλλα εργαλεία του θανάτου. Στην κοινωνία των ανθρώπων, η ζωή είναι απλή αλλά ευτυχισμένη. Αντίθετα, στην κοινωνία των χρημάτων οι άνθρωποι παύουν να είναι ανθρώπινοι και γίνονται κάποιο είδος κομπιούτερ προγραμματισμένου να κάνει διάφορες δουλειές. Έτσι, τα οικονομικά συμφέροντα βρίσκονται πάνω από την ανθρώπινη ζωή, ενώ τα όπλα της καταστροφής και του θανάτου θεωρούνται πολύ πιο σπουδαία από τους ανθρώπους.»

Η μονοδιάστατη αντίληψη της τεχνολογίας ως μέσου απόκτησης χρημάτων οδηγεί τον άνθρωπο σε φαύλους κύκλους. Το κέρδος και η ανάπτυξη έχουν αποκλείσει κάθε ιδέα για την υγεία, το περιβάλλον, και την ανθρώπινη ευτυχία.

Μανόλη Βουτυράκη, Περιβαλλοντολόγου, Τεχνολογία και περιβάλλον.

ΚΕΙΜΕΝΟ 2

Βρισκόμαστε αναμφίβολα στο κορυφαίο σημείο του νεοτεχνολογικού πολιτισμού μας, με τη λεωφόρο αυτή να χαράσσεται από τις επιστημονικές αιχμές της Γενετικής και της Μικροηλεκτρονικής, στις οποίες προστέθηκε πρόσφατα και η Νανοτεχνολογία. Βιώνουμε, περιδιαβαίνοντας αυτή τη λεωφόρο, μια συναρπαστική εποχή στις σχέσεις μας με τις «μηχανές»· μια σχέση όμως που κρύβει μέσα της πολλά προβλήματα, τα οποία προέρχονται από τη βεβιασμένη και λανθασμένη πολλές φορές εφαρμογή της νέας γνώσης. Και τούτο διότι οι νέοι αυτοί επιστημονικοί τομείς ενέχουν πολλούς άγνωστους παράγοντες, οι περισσότεροι από τους οποίους δεν μπορούν να αποκαλυφθούν εύκολα πριν από μια ευρείας κλίμακας εφαρμογή. Η θεώρηση αυτή αναδεικνύει τους πιθανούς κινδύνους μιας αλόγιστης εφαρμογής της νέας γνώσης· με το διακύβευμα να αφορά την ασφάλεια και την προστασία ή όχι των χρηστών μιας νέας εφαρμογής, τα δικαιώματά τους εν ολίγοις.

Για τη σωστή προσέγγιση της πολιτικής για τις νέες τεχνολογίες και της συνακόλουθης πρακτικής, σημασία έχουν τρεις κύριοι τύποι ηθικών αρχών. Η πρώτη αρχή αφορά τα ανθρώπινα δικαιώματα, υπό το πρίσμα ότι ο καθένας πρέπει να έχει δικαίωμα στην επιλογή, όπως λ.χ. στο αν μπορεί να επιλέγει για να εντάξει στη διατροφή του νεοφανή τρόφιμα (μεταλλαγμένα) ή όχι. Η δεύτερη αρχή έχει να κάνει με την αναγκαιότητα της δημόσιας παρέμβασης και φροντίδας: με τις κυβερνήσεις και τους ισχυρούς εθνικούς και διεθνείς οργανισμούς να έχουν την υποχρέωση της σωστής πληροφόρησης, ευαισθητοποίησης και προστασίας των πολιτών. Το παράδειγμα των γενετικώς τροποποιημένων οργανισμών είναι αποκαλυπτικό, καθώς μετά την άκριτη εν πολλοίς αλλά κερδοσκοπική εξάπλωσή τους σε πολλές χώρες, ευτυχώς όχι και στη δική μας, η ερευνητική σκαπάνη αποκάλυψε κινδύνους για την υγεία των καταναλωτών, παραβιάζοντας τα δικαιώματά τους, και ανάγκασε τη Γερμανία λ.χ. να αποφασίσει πρόσφατα τη διακοπή καλλιέργειας γενετικώς τροποποιημένου καλαμποκιού στο έδαφός της. Μια τρίτη αρχή αφορά την κοινωνική δικαιοσύνη, υπό το πρίσμα ότι επειδή η κάθε επιστημονοτεχνολογική πρόοδος έχει ένα «κόστος», το κόστος αυτό θα πρέπει να κατανέμεται ακριβοδίκαια, με το μέγιστο δηλαδή να πηγαίνει σε εκείνους που κερδίζουν από μια νέα εφαρμογή και το ελάχιστο σε αυτούς οι οποίοι υφίστανται τις επιπτώσεις. Οι ηθικές αυτές αρχές συνδέονται και με το κοινωνικό πλαίσιο στο οποίο ζούμε, γι’ αυτό η διάκριση επιστημονικών, ηθικών και κοινωνικών προβλημάτων δεν είναι πάντα εύκολη· κι εδώ επιστρατεύεται η Βιοηθική για να ρίξει το δικό της φως και να διαλευκάνει αυτές τις διακρίσεις.

Οι αντιστάσεις όμως που εγείρονται από τις βιοηθικές προσεγγίσεις ενοχλούν πολλούς: Άλλους διότι εμποδίζονται να αποβλέπουν στην αισχροκέρδεια και άλλους που δεν κατανοούν τους κινδύνους μιας ανεξέλεγκτης γενετικής μηχανικής με τις σημερινές δυνατότητές της. Το αποτέλεσμα είναι να ακούγονται απόψεις ότι η Βιοηθική λειτουργεί σαν τροχοπέδη στην επιστημονοτεχνολογική πρόοδο! Η αλήθεια, όμως, είναι ότι η Βιοηθική είναι ένα νέο διεπιστημονικό γνωσιακό αντικείμενο που ασχολείται με την αξιολόγηση της συμπεριφοράς και των πράξεων του ανθρώπου προς την κατεύθυνση να μην εμποδίζονται οι ευεργετικές εφαρμογές της νέας γνώσης και να περιορίζονται οι κίνδυνοι από την αλόγιστη, βεβιασμένη και ανεξέλεγκτη εφαρμογή της. Δεν είναι δηλαδή οδόφραγμα, όπως θέλουν να την παρουσιάσουν μερικοί για δικούς τους λόγους.

Η νέα γνώση λοιπόν είναι σαν το νερό που ξεδιψά αλλά πνίγει κιόλας: Το πώς πρέπει να τη χειριζόμαστε για να μην καταπατούνται τα ανθρώπινα δικαιώματα είναι αποκλειστικά θέμα βιοηθικής παιδείας και ευαισθητοποίησης των πάντων, πολιτικών και πολιτών.

Σ. Ν. Αλαχιώτης, καθηγητής Γενετικής, Ανθρώπινα δικαιώματα στην «πρέσα» της τεχνολογίας, εφημερίδα ΤΟ ΒΗΜΑ, 11/10/2009 (απόσπασμα)

ΚΕΙΜΕΝΟ 3

1984

Ήταν μια λαμπρή κρύα μέρα του Απρίλη, και τα ρολόγια έδειχναν μία η ώρα το μεσημέρι. Ο Ουίνστον Σμιθ, με το πηγούνι χωμένο στο στήθος του προσπαθώντας ν' αποφύγει τον απαίσιο άνεμο, γλίστρησε μέσ' από τις γυάλινες πόρτες του Μεγάρου της Νίκης, κουβαλώντας μαζί του κι ένα στρόβιλο σκόνης ανακατεμένης με άμμο.
      Ο διάδρομος ανάδινε μια ανάμικτη μυρωδιά από βρασμένο λάχανο και παλιά κουρελιασμένα χαλιά. Στην άκρη του διαδρόμου ήταν καρφωμένη στον τοίχο μια πελώρια χρωματιστή αφίσα. Έδειχνε ένα γιγάντιο πρόσωπο πλάτους περισσότερο από ένα μέτρο: ήταν το πρόσωπο ενός ανθρώπου γύρω στα σαράντα πέντε, μ' ένα παχύ μαύρο μουστάκι και τραχιά όμορφα χαρακτηριστικά. [...] Σε κάθε πάτωμα απέναντι από το ασανσέρ, υπήρχε η ίδια αφίσα με το γιγάντιο πρόσωπο που σε παρατηρούσε από τον τοίχο. Ήταν μια απ' αυτές τις φωτογραφίες που είναι έτσι φτιαγμένες ώστε τα μάτια να δίνουν την εντύπωση πως σε παρακολουθούν όπου κι αν βρίσκεσαι. Ο ΜΕΓΑΛΟΣ ΑΔΕΡΦΟΣ ΣΕ ΒΛΕΠΕΙ, έγραφε η λεζάντα από κάτω.

Μέσα στο διαμέρισμα, μια γλυκιά φωνή διάβαζε δυνατά ένα κατάλογο στοιχείων που αφορούσαν την παραγωγή χυτοσιδήρου. Η φωνή ερχόταν από μια μακρόστενη μετάλλινη πλάκα σαν θαμπό καθρέφτη που αποτελούσε μέρος της επιφάνειας του δεξιού τοίχου. Ο Ουίνστον γύρισε ένα διακόπτη και η φωνή εξασθένησε κάπως, αν και οι λέξεις διακρίνονταν ακόμα. Η συσκευή αυτή (τηλεοθόνη την έλεγαν) μπορούσε μεν να σκοτεινιάσει, αλλά δεν υπήρχε τρόπος να την κλείσει κανείς εντελώς. Προχώρησε προς το παράθυρο. [...]

Το πρόσωπο με το μεγάλο μουστάκι δέσποζε σε κάθε καίριο σημείο των δρόμων. Υπήρχε μια τέτοια αφίσα στην πρόσοψη του απέναντι σπιτιού. Ο ΜΕΓΑΛΟΣ ΑΔΕΡΦΟΣ ΣΕ ΒΛΕΠΕΙ, έγραφε η λεζάντα, ενώ τα σκοτεινά μάτια κοίταζαν βαθιά, διαπεραστικά μέσα στα μάτια του Ουίνστον. Κάτω, στο δρόμο μια άλλη αφίσα, ξεσχισμένη στη μια γωνιά παράδερνε σπασμωδικά στον άνεμο, σκεπάζοντας και ξεσκεπάζοντας διαδοχικά τη μοναδική λέξη ΑΓΓΣΟΣ (Αρχικά του Αγγλικός Σοσιαλισμός). Σε μακρινή απόσταση ένα ελικόπτερο έκανε βουτιές ανάμεσα στις στέγες, αιωρείτο στον αέρα σαν μύγα, κι ορμούσε ξανά προς τα εμπρός με μια καμπυλωτή κίνηση. Ήταν η Αστυνομική περίπολος που κατασκόπευε μέσα στα παράθυρα του κόσμου. Οπωσδήποτε, οι περιπολίες δεν είχαν σημασία. Μόνο η Αστυνομία της Σκέψης είχε σημασία.

Πίσω από την πλάτη του Ουίνστον, η φωνή από την τηλεοθόνη φλυαρούσε ακόμα για το σίδερο, και για την υπερκάλυψη του Ενάτου Τρίχρονου Σχεδίου. Η τηλεοθόνη ήταν ταυτόχρονα πομπός και δέκτης. Μπορούσε να συλλάβει κάθε θόρυβο που προερχόταν από τον Ουίνστον, και που ήταν πάνω από το επίπεδο ψιθύρου. Επί πλέον, όσο βρισκόταν μέσα στο οπτικό πεδίο της μετάλλινης πλάκας, οι κινήσεις του μπορούσαν να παρακολουθούνται όπως και ν' ακούγονται. Βεβαίως, δεν υπήρχε τρόπος να ξέρει κανείς ποια ακριβώς στιγμή παρακολουθούσαν. Το πόσο συχνά ή με ποιο σύστημα συνδεόταν η Αστυνομία της Σκέψης με την κάθε συσκευή, μόνο να το μαντέψει μπορούσε κανείς. Θα μπορούσε ακόμα να διανοηθεί κανείς ότι παρακολουθούσαν τους πάντες συνεχώς. Οπωσδήποτε πάντως μπορούσαν να συνδεθούν με τη συσκευή σου όποτε ήθελαν. Έπρεπε να ζεις –συνήθισες να ζεις (αυτή η συνήθεια είχε καταλήξει να γίνει ένστικτο) με την προϋπόθεση ότι κάθε ήχος που έβγαζες ακουγόταν, και ότι κάθε σου κίνηση παρακολουθείτο, εκτός αν ήταν σκοτάδι.

Ο Ουίνστον εξακολουθούσε να έχει την πλάτη του γυρισμένη στην τηλεοθόνη. Ήταν πιο ασφαλές· παρ' όλο, που, όπως ήξερε πολύ καλά, ακόμα και μια πλάτη μπορεί να είναι αποκαλυπτική.[...]

ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ

ΘΕΜΑ Α

Να παρουσιάσεις στους συμμαθητές σου με 70 περίπου λέξεις το περιεχόμενο των τριών πρώτων παραγράφων του κειμένου 1 χωρίς δικά σου σχόλια.

ΘΕΜΑ Β

1.  Να επιβεβαιώσεις ή να απορρίψεις το περιεχόμενο των περιόδων που ακολουθούν με βάση τις πληροφορίες του κειμένου 2:

α. η νέα γνώση καθιστά τον ανθρώπινο βίο απρόσκοπτο

β.  η αλόγιστη εφαρμογή της νέας γνώσης θέτει σε κίνδυνο τα ανθρώπινα δικαιώματα

γ.  η Βιοηθική χρησιμοποιείται για να  διαλευκάνει τη διάκριση επιστημονικών, ηθικών και κοινωνικών προβλημάτων

δ.  η Βιοηθική αποτελεί εμπόδιο στην εφαρμογή της νέας γνώσης

ε. η ευαισθητοποίηση των πολιτών αποτελεί σημαντική παράμετρο για την προστασία των ανθρώπινων δικαιωμάτων από τη νέα γνώση.

2. Να εντοπιστούν τα μέσα που χρησιμοποιεί ο συγγραφέας του κειμένου 2 στις παραγράφους 2 και 3 και να ελεγχθεί η αξιοπιστία τους.

3. «Η νέα γνώση είναι σαν το νερό που ξεδιψά αλλά πνίγει κιόλας» υποστηρίζει ο συγγραφέας του κειμένου 2 στην τελευταία παράγραφο. Να σχολιάσεις με 90 περίπου λέξεις το περιεχόμενο της άποψης.

4. Οι συγγραφείς των κειμένων 1 και 2 χρησιμοποιούν το εκφραστικό μέσο της παρομοίωσης. Να εντοπιστούν αυτές και να σχολιαστεί η χρήση τους. (70 περίπου λέξεις)

5.  Να σχολιάσεις τις γλωσσικές επιλογές του συγγραφέα του κειμένου 2 στην 1^η §.

ΘΕΜΑ Γ

Ποιο είναι το θέμα του κειμένου 3 και ποιοι κειμενικοί δείκτες συμβάλλουν στην  αισθητοποίησή του; Πιστεύεις πως ο συγγραφέας του κειμένου δικαιώνεται με όσα αναφέρει για τη σχέση τεχνολογίας και ελευθερίας; (200 περίπου λέξεις)

ΘΕΜΑ Δ

Σε ένα αποδεικτικό δοκίμιο 350 περίπου λέξεων αναφέρεσαι στη συμβολή της τεχνολογίας στην άνοδο του βιοτικού επιπέδου του σύγχρονου ανθρώπου.

ΓΛΩΣΣΑ: ΚΡΙΤΗΡΙΟ ΣΥΝΕΞΕΤΑΣΗΣ

ΚΕΙΜΕΝΟ 1

Στη χώρα των ευφημισμών

Λέγεται ότι οι ευφημισμοί χρησιμοποιούνται για να πούμε μισές αλήθειες (κάτι που μερικές φορές ισοδυναμεί με ψέμα) ή να γλυκάνουμε την πικρή αλήθεια. Σε περιόδους κρίσης οι νεόκοποι ευφημισμοί βρίσκονται στην ημερήσια διάταξη – και τρανό παράδειγμα, όπως έχει επισημανθεί, είναι οι «παράπλευρες απώλειες» ή η «ανθρωπιστική» στρατιωτική επέμβαση.

Ήδη το 2008 είχε εμφανιστεί στον αμερικανικό Τύπο η λέξη «προαναπτυξιακή περίοδος» (prerecovery period), ένας ευφημισμός για την «ύφεση», η οποία προκαλεί δυσάρεστους συνειρμούς. Σήμερα, οι αυτοχαρακτηριζόμενες «υπεύθυνες» πολιτικές και κοινωνικές δυνάμεις παρουσιάζονται σαν οραματιστές της ανάπτυξης, αποφεύγοντας όμως τον επαχθή όρο «ανάπτυξη χωρίς θέσεις εργασίας». Επιπλέον, το «θα μπούμε σε τροχιά ανάπτυξης» φαίνεται πιο πειστικό από τη σκέτη ανάπτυξη.

Κατά καιρούς οι απολύσεις βαφτίζονται «εξυγίανση», «απομάκρυνση», «business plan» ή «διάσωση θέσεων εργασίας». Οι μισθολογικές περικοπές χαρακτηρίζονται «εκσυγχρονισμός επιδομάτων» και η κατάργηση του 13ου και του 14ου μισθού δείγμα αλληλεγγύης προς τους ανέργους. Ας θυμηθούμε ότι στα ριάλιτι η καταψήφιση ενός παίκτη δε σήμαινε διώξιμο ή αποβολή, αλλά «αποχώρηση από το παχνίδι» χωρίς αναφορά στον οικειοθελή ή μη χαρακτήρα της αποχώρησης.

Το πανηγύρι των ευφημισμών προϋποθέτει τη ρευστότητα της σημασίας των λέξεων. Κάποιες ταυτίζονται με τον λαϊκισμό ή το αντιμνημονιακό μένος, όπως «εργασιακός μεσαίωνας», «εργασιακή ζούγκλα», «φοροεπιδρομή», «συντεταγμένη χρεοκοπία». Αντ’ αυτών επιλέγονται ουδέτερες εκφράσεις, όπως «εργασιακές σχέσεις», «επιχειρησιακό περιβάλλον», «δημοσιονομικοί στόχοι», «βοήθεια» ή «σωτηρία». Το «μισθολογικό κόστος» αντικαθιστά την «αμοιβή της εργασίας», η «διόγκωση του χρέους» μετατρέπεται σε «δυναμική του χρέους», ενώ κορυφαίος ευφημισμός είναι το «ασφάλιστρο κινδύνου», όπως χαρακτήρισε ο Ε. Β. το επαχθές χαράτσι στα ακίνητα.

Λαϊκίστικο χρώμα υποτίθεται ότι έχουν οι λέξεις «λαός» και «εργαζόμενοι», αν και η επίκλησή τους μπορεί κάποτε να κρύβει μικροπολιτικές προθέσεις. Ωστόσο, οι σώφρονες πολιτικοί προτιμούν να αναφέρονται στην πατρίδα, το έθνος και τη σωτηρία τους, τον τόπο και το συμφέρον του τόπου το οποίο αυτοί καλά γνωρίζουν και εκπροσωπούν.

«Ο κυνισμός ποτίζει το λεξιλόγιο και η αρχαία τέχνη της πολιτικής έχει μετατραπεί σε διαγωνισμό ευφημισμών», έγραφε ο Λουίς Σεπούλβεδα το 1991, αναφερόμενος στη μεταδικτατορική Χιλή. Όπως εξηγεί, η δειλία και η συνεργασία με τη χούντα τότε βαφτίστηκε «άγνοια», η ολιγωρία «αμέλεια» και η δολοφονία «υπερβολή» («Ιστορίες από δω κι από κει», εκδ. opera).

«Περιστατικό απειλής πτώσης υπό το κράτος συναισθηματικής φόρτισης για εργασιακούς λόγους». Έτσι περιγράφεται σε ανακοίνωση της Αστυνομίας η δραματική απόπειρα αυτοκτονίας ενός ζεύγους εργαζομένων στον υπό κατάργηση Οργανισμό Εργατικής Κατοικίας. Ο τρόμος της απώλειας της εργασίας, κάτι που μπορεί να φέρει τους ανθρώπους στο κατώφλι ή την αγκαλιά του θανάτου, δεν έχει θέση στον θαυμαστό καινούργιο κόσμο.

ΚΕΙΜΕΝΟ 2

Η δύναμη του λόγου

Η Εμιλι Ντίκινσον γράφει: «Δεν γνωρίζω τίποτα στον κόσμο που να έχει τόση δύναμη όση η λέξη. Μερικές φορές γράφω μία και την κοιτάζω μέχρις ότου αρχίσει να λάμπει». Συχνά με ρωτούν αν η Εμιλι Ντίκινσον, μια συνεσταλμένη ποιήτρια του 19ου αιώνα, ενός αιώνα οπτιμισμού και ακλόνητης πίστης στην πρόοδο (αν και αυτή δεν ήταν βέβαια μια αγωνίστρια), θα σκεφτόταν το ίδιο στον σημερινό κόσμο, έναν κόσμο φόβου. Φόβου για την τύχη της οικονομίας, για την απειλή στην επιβίωση της ανθρωπότητας, για την τρομοκρατία, τον πόλεμο, την εγκληματικότητα. Σε αυτό το ερώτημα εγώ απαντάω: ναι. Για έναν απλό λόγο: το σύμπαν μας έχει θεμελιωθεί από τον λόγο.

Η μυθολογική μας παράδοση λέει ότι «Εν αρχή ην ο Λόγος». Στην αρχή είναι τα λόγια αυτά που γεννούν τα πράγματα. Το ίδιο ισχύει σε μεγάλο βαθμό στη ζωή μας, στην καθημερινότητά μας. Είμαστε συμβολικά όντα, δηλαδή υποταγμένα σε ένα δεσμό λέξεων.

Ο Αριστοτέλης, όταν υποστηρίζει ότι ο άνθρωπος είναι από τη φύση του πολιτικό ζώο, κάτοχος πολιτικής γνώσης, μια ύπαρξη που ζει σε συντροφιά με τους άλλους, το κάνει βασιζόμενος στο γεγονός ότι εμείς οι άνθρωποι μιλάμε, χρησιμοποιούμε μια γλώσσα -την οποία δεν την έχουμε επινοήσει, αλλά την έχουμε βρει ήδη δεδομένη- και ότι αυτή η γλώσσα δίνει μορφή στη σκέψη μας, στις επιθυμίες μας.

Ακόμα και ο αναχωρητής ή εκείνος που αποσύρεται στη μοναξιά του βουνού, μιλάει με τον εαυτό του και με το Θεό με μια γλώσσα που δεν έχει επινοήσει, αλλά την έχει βρει έτοιμη για χρήση. Αυτή η γλώσσα δεν είναι τίποτε άλλο παρά η κοινωνία που ζει μέσα στον καθένα από μας. Ιδού γιατί αυτό που μας συγκροτεί ως πολιτικά, κοινωνικά και ανθρώπινα όντα και μας καθιστά μέρος του ανθρώπινου γένους είναι η ικανότητά μας να μιλάμε και κυρίως να κατανοούμε το νόημα του γλωσσικού συμβόλου, ενός κόσμου λέξεων.

Οι λέξεις αλλάζουν, όπως αλλάζουν και τα μέσα επικοινωνίας με τα οποία αυτές μεταβιβάζονται από το ένα μέρος στο άλλο, αλλά ο κεντρικός τους ρόλος παραμένει αναλλοίωτος. Χρησιμεύουν για να εκφράζουν τα πάντα: τα συναισθήματα, τα όνειρα και τα σχέδια για το μέλλον, την ορθολογική σκέψη καθώς και τα τρελά πάθη.

Όταν λέω αυτά τα πράγματα, μιλώντας σαν γέρος λόγιος, μου αντιτείνουν ότι σήμερα οι λέξεις υποκαθίστανται συχνά από άλλες, πιο ισχυρές μορφές επικοινωνίας: εικόνες, κινηματογραφικές και τηλεοπτικές ταινίες. Υπάρχει μάλιστα ένα είδος ουτοπικού αφορισμού, που επαναλαμβάνεται συνεχώς, σύμφωνα με τον οποίο μια εικόνα αξίζει περισσότερο από χίλιες λέξεις. Δεν συμφωνώ και δεν είναι αληθινό. Μια εικόνα χωρίς λέξεις δεν αξίζει τίποτα. Αναφέρω ένα παράδειγμα: η φωτογραφία ενός πτώματος σε ένα χωράφι πάνω σε ένα λόφο μπορεί να αντιστοιχεί σε εκείνη του θύματος ενός εγκλήματος, ενός πολέμου, ενός ατυχήματος. Αλλά αυτό το πτώμα μπορεί να είναι και το πτώμα ενός εκτελεσμένου δικτάτορα. Τα συμφραζόμενα θα είναι εκείνα που θα καταστήσουν κατανοητή την εικόνα: τρομερή, αξιοθαύμαστη, θλιβερή.

Προσοχή όμως! Οι λέξεις και οι εικόνες μπορεί να είναι απατηλές. Ένας λόγος παραπάνω για να πούμε ότι μια απομονωμένη εικόνα δεν έχει ποτέ αρκετή δύναμη. Αληθεύει όμως το αντίθετο: οι λέξεις αφαιρούν τη δύναμη των εικόνων.

Αληθεύει επίσης ότι σήμερα οι λέξεις φτάνουν σε μας μέσα από ασυνήθιστα μέσα. Στην αρχή και για πολλούς αιώνες οι λέξεις ήταν αποκλειστικά προφορικές. Στη συνέχεια μετατράπηκαν σε γραπτές λέξεις, με σκοπό να προσδιοριστούν οι νόμοι και οι κανόνες συμπεριφοράς. Μόνον αργότερα θα αρχίσουν να τυπώνονται και να αποδίδονται, ενώ σήμερα φτάνουν σε μας από την οθόνη του υπολογιστή και μέσα από μηνύματα κάθε τύπου. Ωστόσο, επιμένω: η δύναμη των λέξεων συνεχίζει να είναι η ίδια.

Πώς γίνεται αυτό; Επειδή όσο ισχυρή και να είναι η επίδραση των εικόνων, πρόκειται μόνον για μια υπνωτιστική επίδραση. Για να μας κάνει να συλλογιστούμε ή να αναπτύξουμε κριτικό πνεύμα, μια εικόνα δεν είναι αρκετή, ενώ ο λόγος είναι πάντοτε.

Αφού έπλεξα αυτό το εγκώμιο στο λόγο, θα ήθελα να προειδοποιήσω τον αναγνώστη: υπάρχει ένας εθισμός στις λέξεις. Υπάρχουν οι λέξεις που καταλήγουν να χάνουν τη λαμπρή τους όψη και που δεν λάμπουν πλέον, αντίθετα με την εικόνα που έδινε η Εμιλι Ντίκινσον. Μερικές λέξεις, εξαιτίας του ότι επαναλαμβάνονται ή πέφτουν στο κενό, χάνουν το νόημά τους.

Έχω στο νου μου εκφράσεις όπως «δημοκρατία», «ελευθερία» ή ακόμη και εκείνες τις ερωτικές, όπως το «σ' αγαπώ». Τις έχουμε ακούσει πάρα πολλές φορές, έχουμε δει την πραγματικότητα να τις διαψεύδει και επομένως καταλήγουμε να δυσπιστούμε γι' αυτές. Οι λόγοι των πολιτικών, για παράδειγμα, είναι συνήθως γεμάτοι με αυτές τις λέξεις και λένε όλο και λιγότερα ή τίποτα. Ιδού γιατί το να εμφυσήσει νέα ζωή στις λέξεις είναι ένα από τα πιο σημαντικά καθήκοντα της λογοτεχνίας.

Οι μεγάλοι συγγραφείς είναι εκείνοι που κατορθώνουν να δώσουν στις λέξεις κοινής χρήσης -όχι σε εκείνες τις παράξενες ή ασυνήθιστες- μια νέα ζωή, μια νέα δύναμη (...).*

ΚΕΙΜΕΝΟ 3

Ραδιόφωνο

Χαμήλωσα στο ελάχιστο τον ήχο
κι οι πρόστυχες φωνές αυτοστιγμεί
ακούγονται σαν ψίθυρος αγνές·
σαν ψίθυρος μαζί με τις φωνές
οι γλωσσικοί βιασμοί κι οι ξενισμοί
που δεν απαριθμούνται σ’ ένα στίχο.

Διότι αν πρέπει να ‘χω τέτοια γλώσσα
με σόου τζάκποτ ζάπινγκ και τι-βι
την καταργώ καλύτερα εντελώς
κι ας μείνει μόνο ως ψίθυρος απλός
μιας πίστης υπενθύμιση ακριβή
καθώς κοιτώ τα σύννεφα στην Όσσα.

(ΝΙΚΟΣ ΦΩΚΑΣ, Πλανόδιον, τχ. 21, 1994)

ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ

ΘΕΜΑ Α

Να αποδώσεις χωρίς προσωπικά σχόλια το περιεχόμενο των παραγράφων 5 έως και 11 του κειμένου 2.

ΘΕΜΑ Β

1.     Να επιβεβαιώσεις ή να διαψεύσεις το περιεχόμενο των περιόδων που ακολουθούν με βάση το κείμενο 1:

α. οι ευφημισμοί επιστρατεύονται όταν χρειάζεται να πούμε σε κάποιον ένα δυσάρεστο πραγματικό γεγονός χωρίς να τον λυπήσουμε.

β. οι ευφημισμοί χρησιμοποιούνται προκειμένου να χρυσώνεται το χάπι σε δυσάρεστα οικονομικά ή πολιτικά γεγονότα

γ. οι ευφημισμοί είναι γηγενές μόνο φαινόμενο

δ.  οι ευφημισμοί χρησιμοποιούνται από τους κρατικούς παράγοντες.

ε. η αυστηρή σημασία των λέξεων είναι σύμμαχος των ευφημισμών.

2.     Να αποδώσεις τις λέξεις/φράσεις με έντονη γραφή του κειμένου 1 με κυριολεκτικό λόγο και να σχολιάσεις την υφολογική αλλαγή που παρατηρείται.

3.     «Δεν γνωρίζω τίποτα στον κόσμο που να έχει τόση δύναμη όση η λέξη»: Να σχολιάσεις την άποψη της Έμιλι Ντίκινσον (1^η παράγραφος κειμένου 2) με 80 περίπου λέξεις. Με ποια πολύ γνωστή παροιμία για τη δύναμη της γλώσσας θα μπορούσες να αντικαταστήσεις την άποψη αυτή;

4.     Να σχολιάσεις τις γλωσσικές επιλογές του συγγραφέα του κειμένου 2.

ΘΕΜΑ Γ

Ποια άποψη για τη γλώσσα διατυπώνει ο ποιητής στο κείμενο 3 και ποιοι κειμενικοί δείκτες συμβάλλουν στον εντοπισμό της; Πώς θα σχολίαζες τις απόψεις του ποιητή; (150 περίπου λέξεις).

ΘΕΜΑ Δ

Με σύντομη ομιλία σου (350 περίπου λέξεις) ενώπιον των συμμαθητών σου αναφέρεσαι στην προσφορά της εθνικής γλώσσας στη διατήρηση της ιδιαίτερης φυσιογνωμίας των λαών, αντικρούοντας την άποψη εκείνων που υποστηρίζουν ότι η μητρική γλώσσα αποτελεί τροχοπέδη στην εξέλιξη και την πρόοδο του πολιτισμού μιας χώρας.