Δευτέρα 5 Ιουνίου 2023

Χόρχε Μπουκάι: Πώς να κατακτήσεις τη ζωή

 

Χόρχε Μπουκάι -Ο χαρισματικός ψυχίατρος μιλά στο iefimerida: Πώς να κατακτήσεις τη ζωή

ΚΑΤΕΡΙΝΑ ΠΟΥΛΟΠΟΥΛΟΥ

31/05/2023  08:03

«Κανείς δεν αλλάζει επειδή ''αυτό απαιτείται'', κανείς δεν μεταβάλλεται στ’ αλήθεια μέσω του φόβου, κανείς δεν αναπτύσσεται με την καταπίεση» τονίζει με έμφαση ο κορυφαίος και δημοφιλής ψυχίατρος Χόρχε Μπουκάι από τη βεράντα κεντρικού ξενοδοχείου της Αθήνας, με θέα που φτάνει ως τη Θάλασσα.

«Κρίμα που θα μείνω λίγο στην Ελλάδα», λέει. «Μου αρέσει η Ελλάδα, συχνά κάνω αναφορές σε μύθους σας στα βιβλία μου, έχω έρθει πάνω από δέκα φορές και, δυστυχώς, αυτή τη φορά θα μείνω μόνο λίγες μέρες» λέει ο Χόρχε Μπουκάι, ο οποίος βρέθηκε στην Αθήνα με αφορμή την παρουσίαση του νέου του βιβλίου «Ποιος είμαι; Πού πηγαίνω; Με ποιον;», από τις εκδόσεις Opera.

Ο Χόρχε Μπουκάι στο iefimerida.gr

Απόγευμα Κυριακής, ηλιόλουστο, «είναι υπέροχα στη βεράντα αλλά ο ήλιος καίει, ας πάμε μέσα» μου λέει. Γελαστός, ήρεμος, ροζ πουκάμισο με μικρούς ανανάδες, μπλε βερμούδα. Τι έχει αλλάξει στα προβλήματα των ανθρώπων από τότε που ξεκινήσατε την καριέρα σας, τον ρωτώ πηγαίνοντας να καθίσουμε, τι απασχολεί κυρίως τον κόσμο;

 «Κάποια στοιχεία μας αλλάζουν, ειδικά όταν είσαι νεότερος, αλλά το ταμπεραμέντο και ο χαρακτήρας, ποτέ και αυτή είναι διάγνωση ψυχιατρική» λέει ο Χόρχε Μπουκάι

«Πιστεύω τα προβλήματα των ανθρώπων είναι πάντα τα ίδια, μπορεί να να έχουν αλλάξει οι φόρμες, τα σχήματα, κάποια στοιχεία, αλλά ο φόβος να μην σε αγαπάνε, η ανάγκη να αισθάνεσαι ότι έχεις αξία, η επιθυμία να έχεις επιτυχία, η αναζήτηση της επιβράβευσης, ο φόβος της απόρριψής από τους ανθρώπους, πάντα ήταν και θα παραμένουν εκεί. Δεν θεωρώ ότι έχουν αλλάξει και πολλά στον κόσμο, κάποια στιγμή είχαμε την πανούκλα, τον covid, κάποια άλλη στιγμή μπορεί να ονομάζεται διαφορετικά αλλά πάντα ο φόβος του ανθρώπου για την εξαφάνισή του είναι πάντα ίδιος».

Μπουκάι: Τα τρία υπαρξιακά ερωτήματα

Το νέο βιβλίο του Χόρχε Μπουκάι έχει για τίτλο τρία ερωτήματα «Ποιος είμαι; Πού πηγαίνω; Με ποιον;». «Αυτά είναι τα τρία υπαρξιακά ερωτήματα που συνοδεύουν τον άνθρωπο από τη στιγμή που άρχισε να διαμορφώνει τη σκέψη του. Ερωτήματα που δεν μπορούμε ν’ αποφύγουμε, καθώς αποτελούν μέρος κάθε πορείας που σχεδιάζουμε. Ερωτήματα που θα πρέπει ν’ απαντηθούν ένα προς ένα, αν σκοπεύουμε ν’ αντιμετωπίσουμε την πρόκληση που ο Καρλ Ρότζερς αποκάλεσε «διαδικασία μετατροπής σε πρόσωπο», γιατί μόνο αναζητώντας μια απάντηση σ’ αυτά, μπορεί κανείς να μάθει τα αναγκαία για να πάει μπροστά στη ζωή του».

 «Το ταμπεραμέντο είναι σκληρό σαν πέτρα, δεν αλλάζει, το έχεις από τη γέννησή σου, είναι σαν το χρώμα των ματιών σου» λέει ο Χόρχε Μπουκάι

«Ο φόβος που σκοτώνει»

«Λένε πως κάποτε ένας γιατρός έφευγε από την πόλη του και συναντήθηκε με την πανούκλα και της είπε 'πάλι εσύ εδώ', και η πανούκλα του είπε 'έτσι είναι τα πράγματα', ο γιατρός της είπε 'θα πάρεις πολλές ζωές αυτή τη φορά' και εκείνη είπε 'όχι περίπου 70'. Ο γιατρός έφυγε από την πόλη και σώθηκε, όταν επέστρεψε συνάντησε την πανούκλα που έφευγε και της είπε 'μου είπες ψέματα, μου είπες 70 και πήρες 150 ζωές' και εκείνη του είπε, 'όχι εγώ 70 πήρα, τους υπόλοιπους τους σκότωσε ο φόβος'. Αυτός ο φόβος που σκοτώνει ήταν και παλιά και τώρα ο ίδιος».

Οι ιστορίες, τα παραμύθια, οι μεταφορές που χρησιμοποιείτε για να αντιληφθούμε τι θέλετε να πείτε, τις δημιουργείτε ο ίδιος ή τις έχετε ακούσει;  «Και δημιουργώ και θυμάμαι, κάποτε ο Αργεντινός μου εκδότης μέτρησε τις παραβολές τα παραμύθια μου σε όλα τα βιβλία τότε ήταν 487 τώρα θα είναι περίπου 550. Από αυτά γύρω στα 100 είναι δικά μου, τα υπόλοιπα είναι προσαρμοσμένα, ξαναϊδωμένα, ανάλογα με αυτό που θέλω να πω.

Τελικά αλλάζει ο άνθρωπος κ. Μπουκάι. «Θα σου πω. Δεν αλλάζει το ταμπεραμέντο, αυτό γεννιέται μαζί σου και ουσιαστικά υπάρχουν τέσσερις χαρακτήρες και όλοι ανήκουμε σε αυτούς. Γεννιόμαστε έτσι και θα το έχουμε για πάντα. Αυτός είναι ο πρωτόλειος τρόπος με τον οποίο αντιδρούμε στα πράγματα. Αν η πρώτη σου αντίδραση, όταν συμβαίνει κάτι, είναι να δράσεις τότε μιλάμε για χολερικό- εκτελεστικό ταμπεραμέντο, αν η πρώτη σου αντίδραση είναι να σκεφτείς, είσαι λογικός, αν ψάξεις μία δημιουργική αντίδραση εχεις ταμπεραμεντο δημιουργικό, αν προσπαθήσεις να γελάσεις ή να το δεις με συμπάθεια έχεις ένα ταμπεραμέντο συγκινησιακό».

«Αρα συναισθηματικό, λογικό, δημιουργικό και της δράσης. Αυτό είμαστε από τη στιγμή που γεννιόμαστε και το έχουμε για πάντα.

Πας, για παράδειγμα, σε μια εταιρεία και ρωτάς ''ποιος λαμβάνει τις αποφάσεις;'', αυτός λοιπόν είναι ένας που έχει την εκτελεστική και δράσης προσωπικότητα. Αν ρωτήσεις ''ποιος κάνει καλές πωλήσεις;'', αυτός είναι ο συναισθηματικός που δρα με πάθος. Αν ρωτήσεις ''ποιος φτιάχνει τα πρότζεκτ;'' είναι ο δημιουργικός και αν ρωτήσεις ''σε ποιον θα ζητήσουμε να μας λύσει τα προβλήματα;'' αυτός είναι ο λογικός.

«Η εποχή των ρίσκων είναι τα πρώτα 2 χρόνια του ανθρώπου»

«Πάνω σε αυτά που φέρουμε από τη γέννησή μας, προστίθενται κάποια χαρακτηριστικά της προσωπικότητας τα οποία καθορίζονται περίπου στα 2 χρόνια του ανθρώπου. Είναι η εποχή των πολλών ρίσκων τα πρώτα 2 χρόνια. Αν συμβεί κάτι πολύ σοβαρό σε αυτή την ηλικία το σημάδι που θα αφήσει μπορεί να κρατήσει για πάντα».

Χόρχε Μπουκάι: Πώς «χτίζεται» η προσωπικότητά μας

«Πάνω σε αυτόν το χαρακτήρα που έχει κάποιος, η εκπαίδευση θα αναπτύξει την προσωπικότητά του. Το ταμπεραμέντο είναι σκληρό σαν πέτρα, δεν αλλάζει, είναι σαν το χρώμα των ματιών σου, μπορεί να βάλεις φακούς και να αλλάξεις χρώμα, αλλά τα μάτια σου στην πραγματικότητα δεν αλλάζουν. Πάνω από τη δομική πέτρα μεγαλώνοντας μπαίνει ένα, θα έλεγα, γυαλί, που στην αρχή είναι υγρό και άμα κρυώσει δεν μπορείς να το αλλάξεις γιατί θα σπάσει και αν σπάσει είναι μεγάλο το πρόβλημα. Γιατί δεν δημιουργεί μία ψυχική ασθένεια αλλά μία μετάλλαξη, μία δυσμορφία.

Πάνω σε αυτό το στοιχείο, τον χαρακτήρα, που είναι από γυαλί, η εκπαίδευση θα χτίσει σε αυτό την προσωπικότητά σου και η προσωπικότητα είναι κάτι που είναι από πλαστελίνη. Μπορείς να το αλλάξεις, μέχρι την εφηβεία, γι’ αυτό και οι έφηβοι δεν έχουν σταθερή προσωπικότητα και αλλάζουν, άντε λίγο παραπάνω. Όταν σκληρύνει εγώ πιστεύω, αν και άλλοι ψυχίατροι διαφωνούν μαζί μου, ότι αυτή η προσωπικότητα δεν αλλάζει ποτέ. Αυτή είναι διάγνωση ψυχιατρική».

«Μεγαλώνοντας πάνω σε αυτή την προσωπικότητα χτίζεται το πώς είσαι, το είναι σου, το πώς συμπεριφέρεσαι. Οταν κάποιος γνωρίζει έναν άνθρωπο, αυτό είναι ο τρόπος ύπαρξής του, συμπεριφοράς. Και ο τρόπος ύπαρξής σου πάντα μπορεί να αλλάξει, το πώς όμως θα αντιδράσεις είναι προκαθορισμένο. Κάποια στοιχεία λοιπόν αλλάζουν, ειδικά όταν είσαι νεότερος, αλλά το ταμπεραμέντο και ο χαρακτήρας, ποτέ».

Και τι ρόλο παίζουν οι σταθερές, τα δεδομένα, που πρέπει να έχουμε όλοι στη ζωή μας σε μία εποχή όπου όλα αλλάζουν ραγδαία.

«Ας πούμε ότι μιλάμε για κάποιον που είναι πωλητής, έχει συναίσθηση και κάνει καλά τη δουλειά του, είναι εύκολο να είναι κοινωνικός να γνωρίζει ανθρώπους. Και υπάρχει και κάποιος άλλος πιο σκεπτικός και που παντού ψάχνει και βρίσκει ένα πρόβλημα. Αυτός είναι πιο δύσκολο να είναι κοινωνικός, όμως ο κόσμος είναι γεμάτος από ανθρώπους που είναι σκεπτικιστές και επιλέγουν να αφοσιωθούν στην πώληση. Αυτό σημαίνει ότι δεν κάνουν καλά τη δουλειά τους; Οχι, όμως προσπαθούν περισσότερο. Αν είναι να θέλω έναν πωλητή, καλύτερα να είναι από τους συναισθηματικούς και όχι από τους εκτελεστικούς. Αν θέλω κάποιον να λάβει αποφάσεις δεν θα πάρω έναν συναισθηματικό, φυσικά θα μπορούσε να το κάνει, όμως θα προσπαθήσει πολύ περισσότερο. Αυτό που λέμε είναι ότι αν κάποιος θέλει να κάνει κάτι που πάει κόντρα στη φύση του, αυτό θα του κοστίσει προσπάθεια. Εγώ έχω αυτό το σώμα και εκτός από το ότι είμαι παχύς, έχω και μεγάλο κεφάλι, τι εγώ δεν μπορώ να χορέψω; Φυσικά και μπορώ όμως δεν θα μου είναι τόσο εύκολο και ίσως να μην είναι ωραίο το αποτέλεσμα. Με φαντάζεσαι να κάνω τη λίμνη των Κύκνων του Τσαϊκόφκι;».

Το κυνήγι της ευτυχίας και ο ρόλος της τύχης

Να μιλήσουμε για την αναζήτηση της ευτυχίας; «Είναι μέρος της φύσης του ανθρώπου να αναζητά την ευτυχία, εμείς πιστεύουμε ότι η κατάλληλη λέξη είναι να τη χτίσεις, όχι να την αναζητήσεις. Άλλοι πιστεύουν ότι κυκλοφορείς και κάποια στιγμή μπροστά σου πετυχαίνεις την ευτυχία».

Αλήθεια, πιστεύετε στην τύχη; «Ναι, πιστεύω ότι υπάρχει τύχη, αλλά δεν θα καθορίσει τη ζωή σου. Είναι χρήσιμο να πιστεύεις στην τύχη γιατί έτσι μπορείς να ρίξεις το φταίξιμο σε αυτή. Αντιθέτως αν δεν πιστεύεις ότι κάτι κακό είναι θέμα τύχης θα λες ότι είναι δικό σου λάθος».

«Γνωρίζετε ότι η τύχη ήταν Θεά της μυθολογίας και αν την έπιανες, την παγίδευες, θα σου έδινε ότι της ζητούσες για να την ελευθερώσεις; Δεδομένου όμως ότι έτρεχε πιο γρήγορα από όλους, ήταν πολύ έξυπνη, δεν ήθελε να την παγιδέψει κανείς και κατάφερνε πάντα να ξεφύγει και δεν περνούσε ποτέ από το ίδιο σημείο. Λέγανε πως δεν της άρεσε να πατάει τα αποτυπώματά της. Με αυτά λοιπόν τα χαρακτηριστικά και για να μπορέσει κανείς να την παγιδέψει έπρεπε να τη δει να έρχεται. Έπρεπε να είσαι προετοιμασμένος και έτοιμος να την πιάσεις όταν θα έρθει και φυσικά δεν περιμένεις αν έχει περάσει, γι’ αυτό το να έχεις τύχη δεν είναι τυχαίο έχει να κάνει με σένα και με την προσπάθεια και την προετοιμασία που κάνεις για να τη δεις να έρχεται και να μπορείς να την πιάσεις».

«Να είσαι λιοντάρι στη ζωή σου»

Θα ήθελα, κ. Μπουκάι, μία συμβουλή για όλους μας, πώς πρέπει να σκεφτόμαστε για να αντιμετωπίζουμε την καθημερινότητα;

«Θα σου απαντήσω με μία αφήγηση. Είναι μία εικόνα του φιλόσοφου Φερνάντο Σαβατέρ. Λέει ότι απέναντι στην αβεβαιότητα της ζωής μπορείς να έχεις δύο συμπεριφορές, Αυτή του λιονταριού ή αυτή του ποντικού. Ο ποντικός αναρωτιέται ''τι θα μου συμβεί''. Το λιοντάρι, αντιθέτως, αναρωτιέται ''τι θα κάνω''. Κανείς από τους δύο δεν ξέρει τι θα του συμβεί, αλλά ο ποντικός ζει παθητικά, ''τι θα κάνει ο κόσμος σε εμένα''. Το λιοντάρι σκέφτεται ''τι θα κάνω εγώ με τον κόσμο''. Προφανώς εμείς, εγώ και ο Ντέμιαν Μπουκάι (γιος του, επίσης ψυχίατρος) δουλεύουμε για να εκπαιδεύσουμε και να δείξουμε τη συμπεριφορά του λιονταριού. Η απάντηση στην ερώτησή σου είναι, ''Να είσαι λιοντάρι στη ζωή σου και όχι ποντικός''».

«Ποια η πρόθεσή σας όταν γράψατε το νέο σας βιβλίο κ. Μπουκάι; «Να το πουλήσω» (ηχηρά γέλια). «Εγω λέω πάντα ότι ο συγγραφέας γράφει, όπως έλεγε και ο Μπόρχες, για να μην χρειάζεται να επαναλαμβάνει τα ίδια πράγματα. Εγώ γράφω γιατί είμαι θεραπευτής και γιατί μου αρέσει να γράφω. Δεν είμαι συγγραφέας που ξέρει και από ψυχολογία, Είμαι ένας ψυχολόγος που ξέρει να γράφει. Γράφω για να πω σε κάποιους πράγματα που εμένα μου φάνηκαν χρήσιμα. Το να γράφω είναι ένας διαφορετικός τρόπος να είμαι θεραπευτής».

 «Ποιος είμαι; Πού πηγαίνω; Με ποιον;»

«Τα ερωτήματα είναι σκαλιά διαδοχικά, πρέπει να αρχίσεις από το πρώτο» λέει ο Χόρχε Μπουκάι. Αυτά είναι τα τρία υπαρξιακά ερωτήματα που συνοδεύουν τον άνθρωπο από τη στιγμή που άρχισε να διαμορφώνει τη σκέψη του. Ερωτήματα που δεν μπορούμε ν’ αποφύγουμε, καθώς αποτελούν μέρος κάθε πορείας που σχεδιάζουμε. Ερωτήματα που θα πρέπει ν’ απαντηθούν ένα προς ένα, αν σκοπεύουμε ν’ αντιμετωπίσουμε την πρόκληση που ο Καρλ Ρότζερς αποκάλεσε «διαδικασία μετατροπής σε πρόσωπο», γιατί μόνο αναζητώντας μιαν απάντηση σ’ αυτά μπορεί κανείς να μάθει τα αναγκαία για να πάει μπροστά στη ζωή του.»

Γράφει ο Χόρχε Μπουκάι στο βιβλίο του «Υποθέτω πως ακόμα και σήμερα κάποιοι μπορεί να νιώσουν απο-γοήτευση βλέποντάς με να περιπλανιέμαι σε πολλούς και διάφορους δρόμους ψάχνοντας τη συνταγή της ευτυχίας, για να καταλήξω ότι, δυστυχώς, δεν υπάρχει συνταγή κι ότι δεν έχει νόημα να χάνουμε τον καιρό μας αναζητώντας συνταγές. Θα μου άρεσε πολύ να μ’ αγαπάνε όσοι αγαπώ, κι αυτοί που αγαπώ να μου το ανταποδίδουν. Αν όμως κάποιος δε μ’ αγαπά, ας μου το πει κι ας φύγει. Κι αν δε βρίσκει το κουράγιο να το πει, ας φύγει χωρίς να το πει. Ούτε μνησικακία ούτε πικρία είν’ αυτό. Απλώς, δε θέλω να ζω δίπλα σε κάποιον που δε θέλει να ζει δίπλα σ’ εμένα».

Ο Χόρχε Μπουκάι γεννήθηκε το 1949 στο Μπουένος Άιρες της Αργεντινής. Γιατρός και ψυχοθεραπευτής της σχολής Γκεστάλτ, ειδικεύτηκε στη θεραπεία των νοητικών ασθενειών εργαζόμενος αρχικά σε νοσοκομεία και κλινικές και, εν συνεχεία, δίνοντας διαλέξεις σε ιδρύματα, κολέγια, θέατρα, καθώς και σε ραδιοφωνικούς και τηλε-οπτικούς σταθμούς.

Μονίμως και παντού προσκεκλημένος, προσπαθεί να παρίσταται σε μαθήματα, σεμινάρια και συνέδρια στην Αργεντινή, την Ουρουγουάη, τη Χιλή, το Μεξικό, τις Η.Π.Α, την Ιταλία, την Ισπανία…

 

Πέμπτη 1 Ιουνίου 2023

Τεχνητή Νοημοσύνη και Δημοκρατία

 Τεχνητή Νοημοσύνη και Δημοκρατία

Φαίη Μακαντάση

Πριν λίγες ημέρες, στις 16 Μαΐου, κλήθηκε να καταθέσει στο Κογκρέσο των ΗΠΑ ο Σαμ Άλτμαν, Διευθύνων Σύμβουλος του εργαστηρίου Τεχνητής Νοημοσύνης (Artificial Intelligence – AI) “OpenAI”, το οποίο δημιούργησε το –γνωστό πλέον σε όλους μας– ChatGPT

Στην πολύ ενδιαφέρουσα κατάθεσή του, ο κ. Άλτμαν ανέφερε χαρακτηριστικά: «Καθώς αυτή η τεχνολογία αναπτύσσεται, κατανοούμε πως οι άνθρωποι ανησυχούν πολύ για το πώς θα μπορούσε να αλλάξει τον τρόπο ζωής μας. Ανησυχούμε κι εμείς.»

Τι είναι, όμως, αυτό που προξενεί την ανησυχία ακόμα και του ίδιου του δημιουργού του κορυφαίου συστήματος AI που έχει γίνει δημοσίως γνωστό; Θα απογοητεύσουμε, δυστυχώς, τους λάτρεις των σεναρίων επιστημονικής φαντασίας, καθώς δεν είναι το ενδεχόμενο μια αρκετά εξελιγμένη τεχνητή νοημοσύνη να υποδουλώσει την ανθρωπότητα. Δεν αποκλείεται αυτό να συνιστά κίνδυνο, κάποια στιγμή στο απώτερο μέλλον, αλλά σήμερα υπάρχουν πολύ διαφορετικοί και πιο απτοί κίνδυνοι από τη νέα τεχνολογική επανάσταση που επαγγέλλεται η AI. Υπάρχουν προοπτικές αυτή να αποτελέσει μια τομή για την ανθρώπινη γνώση, αντίστοιχη της εφεύρεσης του τυπογραφείου, ή ένα πολύ ισχυρό εργαλείο με τη δυνατότητα να γίνει όπλο στα λάθος χέρια, παρόμοιο με την πυρηνική ενέργεια.

Η ταχεία πρόοδος της AI φέρνει, λοιπόν, μαζί της τόσο πολύ σημαντικές νέες προοπτικές όσο και πολύ σημαντικές νέες προκλήσεις για τις κοινωνίες παγκοσμίως. Προκλήσεις που περιλαμβάνουν γενικά τις ραγδαίες αλλαγές των αναγκών ανθρώπινης εργασίας στις οικονομίες, τα νέα ηθικά ζητήματα και διλήμματα που ανακύπτουν, τα ζητήματα ιδιωτικότητας και διαχείρισης ατομικών δεδομένων, τα ζητήματα ασφαλείας και άλλα πολλά ακόμα. Είναι προφανές ότι όλα αυτά τα ζητήματα δύνανται να επηρεάσουν, έμμεσα ή ακόμα και άμεσα, την ίδια τη δημοκρατία.

Ίσως το πιο θεμελιώδες ζήτημα των συστημάτων AI στο πλαίσιο μιας δημοκρατίας είναι η διασφάλιση της λογοδοσίας για τις αποφάσεις που αυτά λαμβάνουν. Καθώς οι αλγόριθμοι AI γίνονται ολοένα και πιο πολύπλοκοι, στοχαστικοί και αυτόνομοι, καθίσταται ολοένα και πιο δύσκολο να προσδιοριστούν οι διαδικασίες λήψης των αποφάσεών τους και να αποδοθούν ευθύνες. Το γεγονός ότι ορισμένα συστήματα AI συμπεριφέρονται ως «μαύρα κουτιά» εγείρει σημαντικές ανησυχίες για την έλλειψη διαφάνειας, τη μεροληψία αποφάσεων και το ενδεχόμενο προκατειλημμένων ή ακόμα και ανήθικων αποτελεσμάτων. Γίνεται, επομένως, απαραίτητη η δημιουργία ενός ρυθμιστικού πλαισίου το οποίο θα υποχρεώνει τα συστήματα AI να υιοθετούν συγκεκριμένα πρότυπα που διασφαλίζουν τη διαφάνεια, τον έλεγχο και τη λογοδοσία τους.

Διαφάνεια, όμως, απαιτείται και στο στάδιο της ανάπτυξης και της «εκπαίδευσης» ενός συστήματος AI. Οι αλγόριθμοι τεχνητής νοημοσύνης είναι τόσο αμερόληπτοι όσο είναι και τα δεδομένα στα οποία εκπαιδεύονται. Εάν τα δεδομένα που χρησιμοποιούνται για την εκπαίδευση των συστημάτων AI είναι μεροληπτικά ή αντανακλούν κοινωνικές προκαταλήψεις, η AI μπορεί ακούσια να διαιωνίσει και να ενισχύσει αυτά τα φαινόμενα. Για τον μετριασμό αυτών των –εν πολλοίς αναπόφευκτων– προβλημάτων χρειαζόμαστε το ρυθμιστικό πλαίσιο των συστημάτων AI να δρα αφενός προληπτικά, επιβάλλοντας συγκεκριμένες επιθυμητές και ηθικές πρακτικές στο στάδιο της ανάπτυξης AI, όπως η επαρκής διαφοροποίηση των μελών στις ομάδες ανάπτυξης, αλλά και αντιδραστικά, μέσω εκτενών υποχρεωτικών δοκιμών και ανεξάρτητων ελέγχων.

Κάποιες ιδιαίτερες εφαρμογές της AI, όπως η αναγνώριση προσώπου και η ανάλυση προσωπικών δεδομένων, εγείρουν επιπλέον ανησυχίες για την προστασία της ιδιωτικής ζωής και κατά συνέπεια των ατομικών ελευθεριών. Η συλλογή και η χρήση τεράστιων ποσοτήτων προσωπικών δεδομένων για σκοπούς επιτήρησης μπορεί να υπονομεύσει τα ατομικά δικαιώματα ιδιωτικότητας και να διαβρώσει την εμπιστοσύνη στους δημοκρατικούς θεσμούς. Μια ορθή ισορροπία μεταξύ της ανάγκης για δημόσια ασφάλεια με αυτήν για προστασία της ιδιωτικής ζωής είναι ζωτικής σημασίας. Θα πρέπει, συνεπώς, να διασφαλίζεται ότι οι εφαρμογές AI σέβονται τα δικαιώματα της ιδιωτικής ζωής και να αποτρέπεται η κατάχρηση των προσωπικών δεδομένων, μέσω ειδικών διατάξεων για αυτές τις χρήσεις της AI.

Τέλος, η AI μπορεί να αναδιαμορφώσει ριζικά τη δυναμική της εμπλοκής των πολιτών με την πολιτική και τον δημόσιο διάλογο. Αν και η AI ενισχύει, αναμφίβολα, τη συμμετοχή και την πρόσβαση των πολιτών στην πληροφόρηση, η εκτεταμένη χρήση της στους αλγορίθμους των μέσων κοινωνικής δικτύωσης έχει οδηγήσει ήδη σε μια εξάπλωση των λεγόμενων “information bubbles". Το φαινόμενο αυτό περιγράφει μια κατάσταση στην οποία τα άτομα εκτίθενται κυρίως σε πληροφορίες και απόψεις που ευθυγραμμίζονται με τις υπάρχουσες πεποιθήσεις, προτιμήσεις ή ενδιαφέροντά τους, ενώ απομονώνονται από αντίθετες ή διαφορετικές γνώμες. Η ανάγκη των μέσων κοινωνικής δικτύωσης να κρατήσουν απασχολημένο τον χρήστη τους, οδήγησε σε ανάπτυξη ειδικών αλγορίθμων AI που διαβάζουν τον χρήστη και του παρέχουν εξατομικευμένο υλικό σύμφωνα με τις προτιμήσεις και τα ενδιαφέροντά του.

Αυτό συνεπάγεται ένα πολύ σημαντικό διπλό πρόβλημα για μια δημοκρατική κοινωνία: αφενός διευκολύνονται πολύ οι δυνατότητες χειραγώγησης της κοινής γνώμης και αφετέρου ωθείται ο δημόσιος διάλογος σε συνθήκες ακραίας πόλωσης. Απαιτείται, λοιπόν, μια ρύθμιση του οικοσυστήματος των μέσων κοινωνικής δικτύωσης ώστε να υποχρεούνται να παρέχουν στον χρήστη μια πλουραλιστική εικόνα της κοινωνίας. Επιπλέον, έχει γίνει πιο σημαντική από ποτέ η ανάγκη για καταπολέμηση του ψηφιακού αναλφαβητισμού και ανάπτυξη της κριτικής σκέψης, ώστε να προφυλαχτούν οι πολίτες στο νέο τοπίο της εξατομικευμένης ενημέρωσης και να διατηρηθεί ζωντανό το δημοκρατικό πνεύμα της σύνθεσης των απόψεων.

Όπως γίνεται σαφές από όλα τα παραπάνω, το σύνολο των νέων προκλήσεων που συνεπάγεται η AI για τη δημοκρατία επιβάλλουν τη δημιουργία ενός σύγχρονου και τεχνολογικά ενημερωμένου νομικού και ρυθμιστικού πλαισίου, το οποίο θα ορίζει συγκεκριμένους κανόνες ανάπτυξης και χρήσης για τα συστήματα AI, βάσει των αρχών της διαφάνειας, του ελέγχου και της λογοδοσίας, του πλουραλισμού, της δικαιοσύνης και της προστασίας των ατομικών δικαιωμάτων. Αυτό δεν είναι καθόλου εύκολο έργο, ειδικά για ένα νομοθετικό σύστημα που αδυνατεί να αντιμετωπίσει ακόμα και προκλήσεις του παρελθόντος.

Πέραν όμως του θεσμικού πλαισίου, απαιτείται η συνεργασία και των ίδιων των ομάδων ανάπτυξης AI, μέσω υιοθέτησης ηθικών πρακτικών ανάπτυξης και δημοσιότητας. Τέλος, δεν θα πρέπει ποτέ να ξεχνάμε πόσο σημαντικός είναι ο ρόλος της ενημέρωσης και της ευαισθητοποίησης της ίδιας της κοινωνίας. Η τεχνητή νοημοσύνη αποτελεί αναμφίβολα μια τεχνολογική επανάσταση που θα μετασχηματίσει τις σύγχρονες κοινωνίες. Αν αυτή τύχει της δέουσας διαχείρισης έχει τη δυνατότητα να βελτιώσει αφάνταστα την καθημερινότητά μας, χωρίς να θέσει σε κίνδυνο τις βασικές αρχές και αξίες της κοινωνίας μας.

Δρ. Φαίη Μακαντάση , Διευθύντρια Ερευνών διαΝΕΟσις

 

Παρασκευή 12 Μαΐου 2023

Τοξικότητα και social media:

 Τοξικότητα και social media: Οι 4 μεγάλες απειλές της τεχνητής νοημοσύνης

Οι ειδικοί στο θέμα ήδη προτείνουν τρόπους προστασίας από τους κινδύνους της.

από την Ναταλί Σαϊτάκη 12/05/2023

Η συζήτηση για την τοξικότητα των μέσων κοινωνικής δικτύωσης δεν πρόκειται να τελειώσει ποτέ, όσο αυτά θα υπάρχουν και όσο θα μπαίνουν στο παιχνίδι των αναρτήσεων, των ιστοριών, των φωτογραφιών και των βίντεο νέοι «παίκτες». Ανάμεσα σε αυτούς δε συμπεριλαμβάνονται μόνο οι άνθρωποι που αποκτούν για πρώτη φορά πρόσβαση σε κάποιο τέτοιο μέσο, αλλά και τα εργαλεία που δημιουργήθηκαν για να διευκολύνουν, θεωρητικά, τη ζωή μας και που τελικά κρύβουν μέσα τους μεγάλες απειλές για την ήρεμη καθημερινότητά μας. Αυτή είναι και η άποψη του ψυχολόγου Jonathan Haidt, καθώς και του πρώην CEO της Google, Eric Schmidt, οι οποίοι τοποθετήθηκαν πρόσφατα σχετικά με την τεχνητή νοημοσύνη, επισημαίνοντας τους κινδύνους που συνεπάγεται για τη λειτουργία των social media και προτείνοντας παράλληλα πιθανούς τρόπους για να περιοριστεί η ζημιά που μπορεί να προκαλέσει.

Ξεκινώντας από τα προφανή, οι Haidt και Schmidt επεσήμαναν το ευρύ πεδίο των προβλημάτων που μαστίζει ήδη τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, όπως η ανεξέλεγκτη διάδοση ακραίων πολιτικών και άλλων θέσεων, καθώς και τα fake news. Το «κάποιος έγραψε κάτι στο Internet» εκλαμβάνεται πολλές φορές δογματικά, ως κάτι που είτε ισχύει σίγουρα είτε δεν ισχύει καθόλου. Το κοινό ήδη δυσκολεύεται να διακρίνει ποιος είναι ο «κάποιος», πώς σχετίζεται με αυτό που αναρτά και τι μπορεί να αποκομίζει κρυφά από το μήνυμα που αφήνει εκεί έξω. Η «Internet etiquette», γνωστή και ως «netiquette» (δηλαδή οι καλές πρακτικές με τις οποίες πραγματοποιείται η επικοινωνία στο διαδίκτυο με τον κατάλληλο για κάθε περίσταση τρόπο και με σεβασμό στον συνομιλητή – και όχι μόνο) έχει φθίνει ήδη σημαντικά, ακόμα και σε κοινωνίες που έχουν θεωρητικά μεγαλύτερη τριβή με τον online κόσμο. Τι επιπλέον μπορεί, λοιπόν, να προκαλέσει η τεχνητή νοημοσύνη σε αυτό το πεδίο;

Όσο τα εργαλεία της θα χρησιμοποιούνται από όλο και μεγαλύτερο αριθμό ανθρώπων, τόσο περισσότερο θα εμπλουτίζεται το περιεχόμενο που θα μπορεί να παράξει η τεχνητή νοημοσύνη. Αν, σύμφωνα με τους υπολογισμούς του Techjury, το 62% του περιεχομένου του διαδικτύου δεν είναι αληθινό, πολλές ακόμα πλατφόρμες δημιουργίας περιεχομένου, όπως τα εργαλεία AI, αναμένεται να τροφοδοτήσουν τον παγκόσμιο ιστό με αμέτρητες ψεύτικες πληροφορίες, απέναντι στις οποίες ο μέσος άνθρωπος θα είναι απροστάτευτος. Κι αν «καταναλώσει» πολλές φορές τέτοιου είδους ψευδείς ειδήσεις, γεγονότα, κ.λπ., τότε η εμπιστοσύνη στους θεσμούς, την πολιτεία, αλλά και τον απλό συνάνθρωπο με τον οποίο συνομιλεί, θα αρχίσει να μειώνεται καταλυτικά.

Τα πράγματα θα είναι ακόμα πιο επικίνδυνα αν τα ψέματα και οι ανακρίβειες με τις οποίες θα εμπλουτιστούν τα εργαλεία ΑΙ αποτελέσουν προϊόντα ειδικού σχεδιασμού από ανθρώπους, οργανισμούς και οποιονδήποτε άλλο μπορεί να δημιουργήσει μια τέτοια «καμπάνια» με χειριστικό σκοπό. Ήδη αυτό έχει επιχειρηθεί σε διάφορες κρίσιμες ιστορικές καταστάσεις, όπως οι προεδρικές εκλογές των ΗΠΑ. Και προφανώς επιχειρείται ήδη από τυραννικά καθεστώτα, τα οποία μελλοντικά θα έχουν τη δυνατότητα να εκμεταλλευτούν την τεχνητή νοημοσύνη με τρόπο ώστε να παρακολουθούν άμεσα όχι μόνο τυχόν αντιφρονούντες, αλλά οποιονδήποτε πολίτη.

Τα εργαλεία ΑΙ, αν παραμείνουν ανεξέλεγκτα, είναι το βούτυρο στο ψωμί κάθε καθεστώτος που ήδη ελέγχει τα παραδοσιακά μέσα ενημέρωσης. Όλα θα προσαρμοστούν στις ανάγκες και τα ενδιαφέροντα των ανθρώπων, που θα λαμβάνουν ψεύτικη, επιζήμια πληροφόρηση, την οποία θα μπορούν εύκολα να πιστέψουν και να αναπαράξουν. Και, βέβαια, αυτό το οποίο θα επηρεαστεί πέρα και πάνω από όλα, είναι η συλλογική ψυχική μας υγεία. Ειδικά στην περίπτωση των παιδιών και των εφήβων, που συχνότατα ξεκινούν να χρησιμοποιούν το Ίντερνετ χωρίς να έχουν βασικές γνώσεις σχετικά με το πώς π.χ. μπορεί να γίνει εκμετάλλευση των προσωπικών τους δεδομένων, ο κίνδυνος να εμφανίσουν προβλήματα ψυχικής υγείας όπως η κατάθλιψη και η αγχώδης διαταραχή είναι εξαιρετικά μεγάλος. Ειδικά αν αναλογιστούμε πως αυτό έχει συμβεί ήδη από τη διάδοση χρήσης των social media σε ένα μεγάλο ποσοστό εφήβων την περασμένη δεκαετία, κατά την οποία δεν υπήρχε και τίποτα που έστω να θυμίζει τα εργαλεία ΑΙ.

Απέναντι σε όλες αυτές τις προκλήσεις, και με δεδομένο ότι θέλουμε τα εργαλεία ΑΙ για τα οφέλη που μας προσφέρουν και συνεπώς δεν επιθυμούμε να καταργήσουμε τη χρήση τους, ούτε να προκαλέσουμε κάποιον «ΑΙ πανικό», οι Haidt και Schmidt πρότειναν διάφορους τρόπους ώστε να μειωθεί ο όποιος κίνδυνος παραμονεύει ανάμεσα σε λίγες γραμμές κώδικα και πολλά δάχτυλα που πληκτρολογούν με κρυφές ατζέντες στο μυαλό τους.

Μια πρόταση που έκαναν στο περιοδικό The Atlantic ήταν τεχνικού περιεχομένου και αφορούσε στην υποχρεωτική επισήμανση του οπτικού και ακουστικού περιεχομένου που δημιουργείται από λογαριασμούς που δεν ελέγχονται από ανθρώπινο χέρι.

Στο ίδιο πλαίσιο, επισημαίνεται πως πρέπει να μπει στο παιχνίδι και η ευθύνη των εταιρειών πίσω από τις πλατφόρμες, δηλαδή να μπορεί κάποιος ο οποίος ζημιώθηκε με κάποιο τρόπο από περιεχόμενο ΑΙ που δεν ελέγχθηκε σωστά να ζητήσει π.χ. αποζημίωση, κάτι το οποίο θα εξαναγκάσει τις εταιρείες να βρουν από μόνες τους τρόπους ώστε το περιεχόμενο που προσφέρουν να ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα. Βέβαια, εδώ υπάρχει και το ζήτημα των ίδιων των χρηστών, οι οποίοι θα πρέπει να ενθαρρυνθούν να χρησιμοποιούν τις πλατφόρμες με «netiquette», χωρίς να προτίθενται δηλαδή να εξαπατήσουν κάποιους, να πουν καταφανή ψέματα, να διαστρεβλώσουν την πραγματικότητα, κ.ο.κ.

Το πρόβλημα με όλες αυτές τις προτεινόμενες λύσεις είναι πολυεπίπεδο. Καταρχάς δε γνωρίζουμε αν οι εταιρείες ΑΙ είναι διατεθειμένες να ρυθμιστούν νομοθετικά για το περιεχόμενό τους, και η απάντηση μάλλον θα είναι, σε πρώτο επίπεδο, αρνητική, έστω και για τεχνικούς λόγους. Επίσης, είναι τρομακτικά δύσκολο να εφαρμοστεί οποιαδήποτε «Ιντερνετική δεοντολογία» σε μέσα ενημέρωσης και κοινωνικής δικτύωσης που ελέγχονται από απολυταρχικά καθεστώτα.

Το να επισημαίνεται, επιπλέον, ποιο υλικό είναι προϊόν τεχνητής νοημοσύνης και ποιο όχι ενέχει τη δυσκολία της προστασίας ενός θεμελιώδους δικαιώματος και συγκεκριμένα της ελευθερίας της έκφρασης. Αν εγώ π.χ. μιλάω μέτρια αγγλικά και ζητήσω από ένα εργαλείο να μου ξαναγράψει ένα δικό μου κείμενο, θα πρέπει αυτό να επισημανθεί πως προέκυψε τεχνητά; Κι αν ναι, πώς; Η ελευθερία της έκφρασης, η οποία με βάση τα παραπάνω δεδομένα θα πρέπει να περιορίζεται κατά τη χρήση της ΑΙ, είναι το βασικότερο, ίσως, ζήτημα που πρέπει να λάβουν υπόψιν όσοι θα μπορέσουν να προτείνουν ή και να εφαρμόσουν λύσεις στα πιο πάνω προβλήματα. Είμαστε διατεθειμένοι να περπατήσουμε σε αυτό το δύσκολο μονοπάτι, με τις απρόβλεπτες εκπλήξεις;

Όλα όσα προτείνουν οι Haidt και Schmidt δεν είναι άμεσα εφαρμόσιμα – κάποια ίσως και καθόλου – ωστόσο αποτελούν ένα καλό σημείο για να ξεκινήσει η συζήτηση γύρω από το πώς διαμορφώνονται τα νέα online ήθη και τι μπορεί να κάνει καθένας μας  για να μην επιβαρύνει την κατάσταση. Όλοι θυμόμαστε τη «φωτογραφία» του Πάπα Φραγκίσκου με το φουσκωτό λευκό μπουφάν διάσημου οίκου. Αν αυτό συνέβαινε με κάτι πιο σοβαρό από ό,τι η στάνταρ εξωτερική εμφάνιση του Ποντίφικα, όπως για παράδειγμα μια «φωτογραφία» από πόλεμο που δεν υπάρχει, θα γελούσαμε το ίδιο; Μάλλον όχι. Ούτε κι ο Πάπας, κι ας έχει αρκετό χιούμορ. (από τον ηλεκτρονικό τύπο)

 

Δευτέρα 8 Μαΐου 2023

ΑΣΚΗΣΗ ΓΡΑΜΜΑΤΙΚΗΣ - ΣΥΝΤΑΚΤΙΚΟΥ ΣΤΑ ΛΑΤΙΝΙΚΑ

 1.    Να απαντηθεί αιτιολογημένα αν οι υπογραμμισμένοι εγκλιτικοί ρηματικοί τύποι με έντονη γραφή στα παραδείγματα που ακολουθούν είναι οριστική συντελεσμένου μέλλοντα ή υποτακτική παρακειμένου:

·      sperēmus quae volumus, sed ferāmus quod acciderit; (22)

·      Accipe nunc quid postea Nasīca fecerit (24)

·      Visne scīre quid Nasīca responderit? (24)

·      Neminem credideritis patriae consultūrum esse, nisi vos ipsi patriae consulueritis. (25)

·      Nemo vero eos miseretur, quod infeliciter vixerint (35)

·      In eum locum res deducta est, ut, nisi qui deus vel casus aliqui subvenerit, salvi esse nequeamus (37)

·      Quamcumque fortūnam acceperit, aliquid ex illa memorabile efficiet.(39)

·      Nunc intellego, si iste in Manliana castra pervenerit, quo intendit, neminem tam stultum fore…

·      Quodsi forte, ut fit plerumque, ceciderunt, tum intellegitur, quam fuerint inopes amicorum. (44)

ΑΠΑΝΤΗΣΗ

·      Το acciderit είναι οριστική συντελεσμένου μέλλοντα, επειδή η δευτερεύουσα αναφορική πρόταση, της οποίας είναι ρήμα, είναι ουσιαστική και εκφέρεται με οριστική για δήλωση πραγματικού στο μέλλον

·      Το fecerit είναι υποτακτική παρακειμένου, γιατί είναι το ρήμα πλάγιας ερωτηματικής πρότασης. Οι δευτερεύουσες πλάγιες ερωτηματικές προτάσεις εκφέρονται μόνο με την έγκλιση αυτή (θεωρείται ότι η εξάρτηση δίνει υποκειμενική χροιά στο περιεχόμενο της πρότασης)· χρόνου παρακειμένου λόγω της εξάρτησης από αρκτικό χρόνο και για δήλωση του προτερόχρονου στο παρόν

·      Το responderit είναι υποτακτική παρακειμένου, γιατί είναι το ρήμα πλάγιας ερωτηματικής πρότασης. Οι δευτερεύουσες πλάγιες ερωτηματικές προτάσεις εκφέρονται μόνο με την έγκλιση αυτή (θεωρείται ότι η εξάρτηση δίνει υποκειμενική χροιά στο περιεχόμενο της πρότασης)· χρόνου παρακειμένου λόγω της εξάρτησης από αρκτικό χρόνο και για δήλωση του προτερόχρονου στο παρόν

·      Το credideritis είναι υποτακτική παρακειμένου, γιατί με το Neminem σχηματίζει έκφραση απαγόρευσης

·      Το consulueritis είναι υποτακτική παρακειμένου, γιατί η υποθετική πρόταση, της οποίας είναι ρήμα, βρίσκεται σε πλάγιο λόγο (ο υποθετικός λόγος εξαρτημένος)

·      Το vixerint είναι υποτακτική παρακειμένου, γιατί δηλώνεται υποκειμενική αιτιολογία· χρόνου παρακειμένου λόγω της εξάρτησης από αρκτικό χρόνο και για δήλωση του προτερόχρονου στο παρόν

·      Το subvenerit είναι υποτακτική παρακειμένου, γιατί η υποθετική πρόταση, της οποίας είναι ρήμα, βρίσκεται σε πλάγιο λόγο (ο υποθετικός λόγος εξαρτημένος)

·      Το acceperit είναι οριστική συντελεσμένου μέλλοντα, γιατί η αναφορικο-υποθετική πρόταση, της οποίας είναι ρήμα, με απόδοση το efficiet σχηματίζει λανθάνοντα υποθετικό λόγο που δηλώνει ανοιχτή υπόθεση στο μέλλον.

·      Το pervenerit είναι υποτακτική παρακειμένου, γιατί η υποθετική πρόταση, της οποίας είναι ρήμα, βρίσκεται σε πλάγιο λόγο (ο υποθετικός λόγος εξαρτημένος)

·      Το fuerint είναι υποτακτική παρακειμένου, γιατί είναι το ρήμα πλάγιας ερωτηματικής πρότασης. Οι  δευτερεύουσες πλάγιες ερωτηματικές προτάσεις εκφέρονται μόνο με την έγκλιση αυτή (θεωρείται ότι η εξάρτηση δίνει υποκειμενική χροιά στο περιεχόμενο της πρότασης)· χρόνου παρακειμένου λόγω της εξάρτησης από αρκτικό χρόνο και για δήλωση του προτερόχρονου στο παρόν

Πέμπτη 27 Απριλίου 2023

ΛΑΤΙΝΙΚΑ: ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΕΙΣΑΓΩΓΗΣ ΚΑΙ ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ

 

1.       Να γίνει αντιστοίχιση ανάμεσα στα δεδομένα των στηλών Α και Β

Α

Β

α. 8ος/7ος αι. π.Χ.

β. 240 π.Χ.

γ. 6ος αι. μ.Χ.

δ. ως το 40 π.Χ.

ε. ως το 100 π.Χ.

στ. ως το 31 π.Χ.

ζ. ως το 14 μ.Χ.

1.    Προκλασική εποχή

2.    Τέλος αρχαίας ρωμαϊκής λογοτεχνίας

3.    Γενέθλιος χρονολογία ρωμαϊκής λογοτεχνίας

4.     δημοκρατική

5.    Κλασική εποχή

6.    υιοθέτηση μιας παραλλαγής ελληνικού δυτικού αλφαβήτου

7.    δεσπόζει ο λαμπερός κικερώνειος λόγος

 

ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ: α6, β3, γ2, δ7, ε1, στ4, ζ5

2.       Να γίνει αντιστοίχιση ανάμεσα στα δεδομένα των στηλών Α, Β και Γ

Α

Β

Γ

α.  Κικέρων

β.  Βάρων

γ. Κορνήλιος Νέπως

δ.  Σαλλούστιος

ε.  Κάτουλλος

στ.  Λουκρήτιος

ζ.  Βεργίλιος

η. Οράτιος

θ. Οβίδιος

ι. Τίτος Λίβιος

1.      Για τη φύση των πραγμάτων

2.      3 καισαρικοί λόγοι

3.      Μεταμορφώσεις

4.      Ιστορική βιογραφία

5.      Ab urbe condita

6.      600 βιβλία

7.      Ωδές

8.      Συνωμοσία του Κατιλίνα

9.      116 έξοχα ποιήματα

10.  Αινειάδα

α.   πεζογραφία

β.   λυρική ποίηση

γ.  λυρικός και επιγραμματικός ποιητής

δ.   εθνικός ποιητής Ρωμαίων

ε.   πολιτικό και δικανικό περιεχόμενο

στ.   πνευματώδης/ελευθερόστομος

ζ.   Φίλος του Κικέρωνα και Κάτουλλου

η. ιστορική μονογραφία 

θ.  διακωμωδεί και σχολιάζει

ι.  κήρυγμα κατά της δεισιδαιμονίας

 

ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ: α2ε, β6θ, γ4ζ, δ8η, ε9γ, στ1ι, ζ10δ, η7β, θ3στ, ι5α