ΚΟΙΝΩΝΙΑ: ΚΡΙΤΗΡΙΟ ΣΥΝΕΞΕΤΑΣΗΣ

ΚΕΙΜΕΝΟ 1

Πώς καταρρέουν οι κοινωνίες

Το Νησί του Πάσχα, ένα μικρό νησί στον Ειρηνικό Ωκεανό, πλούσιο σε βλάστηση, με γόνιμα εδάφη, γνώρισε την ακμή του μεταξύ του 15ου και 16ου αιώνα, κάτι που πιστοποιείται και από τα πανύψηλα μεγαλιθικά αγάλματα που έχτισαν οι κάτοικοί του. Οταν στις αρχές του 18ου αιώνα οι δυτικοί εξερευνητές πάτησαν το πόδι τους στο νησί, εντυπωσιάστηκαν πώς αυτοί οι «μικροκαμωμένοι, αχαμνοί, φοβισμένοι και αξιοθρήνητοι» κάτοικοί του (σύμφωνα με την περιγραφή του καπετάνιου Κουκ) κατάφεραν να χτίσουν τεράστια αγάλματα. Η κοινωνία του νησιού είχε σχεδόν καταρρεύσει: η πλούσια βλάστηση είχε εξαφανιστεί, η απομόνωση από τον υπόλοιπο κόσμο ήταν πλήρης, ο πληθυσμός μειώθηκε κατά 70% και οι εναπομείναντες κάτοικοι υπέφεραν από τέτοια έλλειψη τροφίμων που οδηγήθηκαν στον κανιβαλισμό.

Τι είχε συμβεί; Γιατί κατέρρευσε η κοινωνία του Νησιού του Πάσχα; Οπως εξηγεί, με εντυπωσιακή ευρυμάθεια, στο βιβλίο του «Κατάρρευση» (Κάτοπτρο, 2006) ο καθηγητής Βιογεωγραφίας στο Πανεπιστήμιο της Καλιφόρνιας Τζάρεντ Ντάιαμοντ, οι κάτοικοι του νησιού επέλεξαν να διαχειριστούν το φυσικό περιβάλλον με έναν, όπως αποδείχθηκε, καταστροφικό τρόπο: υπερεκμεταλλεύτηκαν την ξυλεία των δένδρων και τη γονιμότητα του εδάφους, αυξήθηκε υπερβολικά ο πληθυσμός και χώρισαν τη γη τους σε περιοχές που εξουσίαζαν ομάδες πληθυσμού με ανταγωνιστικές (έως και πολεμικές) μεταξύ τους σχέσεις. Η αλόγιστη εκμετάλλευση του φυσικού περιβάλλοντος υπέσκαψε την ικανότητα της μακροπρόθεσμης επιβίωσης.

Αναγκαία συνθήκη για να ευδοκιμήσει οργανωμένος κοινωνικός βίος είναι να υπάρχουν οι απαραίτητες υλικές συνθήκες που επιτρέπουν τη συγκρότηση και διαιώνισή του. Αν δεν έχουμε γη να καλλιεργήσουμε, δε θα φάμε. Αν δεν έχουμε νερό να πιούμε, θα διψάσουμε. Αν δεν αναπνέουμε καθαρό αέρα, θα αρρωστήσουμε. Μπορεί η βιολογική φύση μας να παρέχει το αναγκαίο υπόστρωμα για την κοινωνική ζωή, αλλά είναι η τελευταία που υπαγορεύει, σε μεγάλο βαθμό, τον τρόπο που θα ικανοποιήσουμε τις βιολογικές μας ανάγκες. Ο κοινωνικός άνθρωπος ορίζει τους όρους επιβίωσης του βιολογικού ανθρώπου.

Ενώ ο Ντάιαμοντ εξηγεί με περιβαλλοντικούς όρους την κατάρρευση μιας κοινωνίας, το επιχείρημά του δεν είναι αιτιοκρατικό: οι αιτίες της κατάρρευσης δεν είναι τόσο φυσικές (και άρα αναπόφευκτες), όσο ανθρωπογενείς. Οι επιλογές που κάνουν οι κοινωνίες αναφορικά με το περιβάλλον καθορίζουν σημαντικά τις δυνατότητες επιβίωσής τους. Ο Ντάιαμοντ παραθέτει μια σειρά από λόγους για τους οποίους οι κοινωνίες μπορούν να κάνουν λάθος επιλογές. Θα σταθώ σε έναν που μας αφορά ιδιαίτερα. Μια κοινωνία ενδέχεται να καταληφθεί από ένα είδος συλλογικής ακρασίας: να μην μπορεί να αντιμετωπίσει τα προβλήματά της ακόμα και όταν γνωρίζει τι πρέπει να κάνει. Εξηγούμαι.

Ένα από τα κρίσιμα διλήμματα του κοινωνικού βίου αφορά την ικανοποίηση του βραχυπρόθεσμου ατομικού συμφέροντος έναντι του μακροπρόθεσμου συλλογικού συμφέροντος. Βραχυπρόθεσμα, οι ατομικές ανάγκες είναι πιεστικά άμεσες, μακροπρόθεσμα όμως απαιτούνται περιορισμοί στον τρόπο που αυτές ικανοποιούνται. Ο λόγος είναι ότι η ικανοποίηση βραχυχρόνιων ατομικών αναγκών είναι βιώσιμη μόνο όταν γίνεται σε ένα πλαίσιο επιλογών που διαμορφώνεται με μακροχρόνια κριτήρια προστασίας συλλογικών αγαθών. Όπως ρωτάει ο Ντάιαμοντ, «τι σκεφτόταν ο κάτοικος του Νησιού του Πάσχα όταν έριχνε κάτω το τελευταίο φοινικόδεντρο;» Όταν η κοινωνία χάσει την αίσθηση της σπουδαιότητας των συλλογικών αγαθών ως προϋπόθεσης για τη βιώσιμη ικανοποίηση των ατομικών αναγκών, τότε οι κοινωνίες καταρρέουν.

ΚΕΙΜΕΝΟ 2

Η αποκοινωνικοποίηση του ατόμου

Ο άνθρωπος, όπως διέγνωσε και ο Αριστοτέλης χιλιάδες χρόνια πριν, είναι από τη φύση του κοινωνικό ον, γι΄ αυτό και επέλεξε, από την πρωτόγονη ακόμη εποχή, τη συμβίωση με ομοίους του. Ωστόσο, στα σύγχρονα υδροκέφαλα αστικά κέντρα αποξενώνεται βαθμιαία από τους γύρω του και καθίσταται εσωστρεφής. Ο φόβος, η ανασφάλεια, ο ατομικισμός, η ανταγωνιστική διάθεση αποτελούν ενδημικές ασθένειες των μεγαλουπόλεων από τις οποίες ο άνθρωπος νοσεί.

Ως μοιραίο σύμπτωμα επέρχεται η απομόνωση και, καταληκτικά, η μετάλλαξη της κοινωνικής φύσης του, αφού το άτομο αισθάνεται ότι δε χρειάζεται πραγματικά τον συνάνθρωπό του. Συνεκδοχικά, οι ηθικές αρετές που με τους αιώνες οι κοινωνίες σφυρηλάτησαν, αποσκοπώντας στην ομαλή κι ευδόκιμη συμβίωση, ατονούν, ευτελίζονται στα μάτια των ανθρώπων.

Το μοναχικό άτομο της μεγαλούπολης βαυκαλίζεται ολοένα και περισσότερο με την ιδέα ότι η ηθική που διέπει την κοινωνικοποίησή του, την πορεία από το «εγώ» στη συλλογικότητα, είναι περιττή. Έτσι, βραδέως αλλά ασφαλώς οδεύει προς τον κοινωνικό αλλά και ψυχικό κατακερματισμό του. Τρέφει την ψευδαίσθηση ότι η τεχνολογία, τα υλικά αγαθά, σε συνδυασμό με τη δυνατότητα να τα αποκτήσει είναι πλέον ο σκοπός της ύπαρξής του, ο οποίος μάλιστα ταυτίζεται με το σύγχρονο νόημα της ευτυχίας. Έχοντας τα παραπάνω, νιώθει πλήρης, ασφαλής, «άτρωτος», αλαζόνας, μικρός «θεός», στα μάτια τα δικά του και του κόσμου.

Όμως τίποτε από αυτά δεν μπορεί, σε τελική ανάλυση, να αντιπαλέψει το αφόρητο αίσθημα μοναξιάς που βιώνει ο σύγχρονος άνθρωπος. Ανάμεσα σε χιλιάδες ή και εκατομμύρια συνανθρώπους του νιώθει περισσότερο μόνος κι αόρατος στα μάτια των τριγύρω του παρά ποτέ! Η οδυνηρή αφύπνιση συχνά έρχεται, όταν το άτομο σε ώρες κρίσης, προσωπικής ή κοινωνικής, νιώθει την ανάγκη του συνανθρώπου. Ενδέχεται τότε να αντιμετωπίσει την άρνηση, την αδιαφορία ή, έστω, ένα ενδιαφέρον προσποιητό, που όμως δεν αρκεί ως βοήθεια πρακτική ή ψυχολογική. Χαρακτηριστικά είναι τα παραδείγματα ανθρώπων που γνώρισαν μέρες δόξας και πλούτου, αλλά έφυγαν από τη ζωή παντέρημοι και αβοήθητοι, χωρίς κανείς να το αντιληφθεί.

Αυτό κάνει η από-κοινωνικοποίηση στους ανθρώπους: τους αποστερεί την ουσιαστική ψυχική επαφή με τον συνάνθρωπο, καθιστώντας τους έρμαιο ενός τρόπου ζωής που, κατά πολύ, αφήνεται στη μοίρα, θυμίζοντας τη μελαγχολική ομηρική ρήση οίη περ φύλλων γενεή τοίη δε και ανδρών (σε ελεύθερη μετάφραση: οι άνθρωποι είναι σαν τα φύλλα, εκτεθειμένοι και έρμαια στη φθορά του χρόνου και στην εναλλαγή των εποχών).

Συνακόλουθα ο άνθρωπος χρωστά στη φύση του και στον πολιτισμό του να καταπολεμήσει αυτόν τον μαζικό αλλά και εξατομικευμένο μαζί τρόπο ζωής. Η συμβίωση αμέτρητων ανθρώπων μόνο με το «μαστίγιο» του νόμου, χωρίς ψυχικούς δεσμούς, εγκυμονεί τον κίνδυνο του χάους. Ακόμη χειρότερα, στην έλλειψη ομοψυχίας ελλοχεύει η εξαχρείωση και η απανθρωποποίηση, η επιστροφή στην ενστικτώδη λειτουργία που αποσκοπεί μονάχα στην επιβίωση. Όμως από τα πανάρχαια χρόνια οι άνθρωποι είχαν κατανοήσει ότι οι κοινωνίες δεν ικανοποιούν μόνο το ζην (ανάγκη επιβίωσης) αλλά και το ευ ζην (καλή ζωή) και το συζην (ανάγκη συμβίωσης).

Αυτές τις τρεις θεμελιώδεις κοινωνικές επιδιώξεις καλείται ο άνθρωπος να τις εξισορροπήσει και πάλι. «Κλειδί» για το παραπάνω αποτελεί η δύναμη του μυαλού και του ανθρωπισμού, που κατέστησε το ανθρώπινο είδος κυρίαρχο πολιτισμικά. Με κριτικό λόγο θα πεισθεί ο άνθρωπος –και θα πείσει και τον εαυτό του– ότι η συλλογική συνείδηση συνιστά προϋπόθεση ατομικής ευτυχίας. Για τον σκοπό αυτό επιβάλλεται να αντισταθεί στη μαζοποίηση και στις «σειρήνες» του ατομικισμού, που εύκολα παραπλανούν τα θύματά τους μέσα στο αχανές πλήθος. Μόνο λειτουργώντας ως συν- άνθρωπος και ως συν-πολίτης ο άνθρωπος, επωμιζόμενος με φιλοτιμία τις υποχρεώσεις του – όχι μόνο τα δικαιώματά του – θα ανακαλύψει ξανά τον δρόμο προς την ομάδα …     (Γιώργος   Λιάππης, Εφημερίδα  το  Βήμα)

ΚΕΙΜΕΝΟ 3

Να ελπίζεις, έγραψε ο ποιητής, ο Εγγονόπουλος.
«...να ελπίζεις - να ελπίζεις πάντα - πως ανάμεσα εις τους ανθρώπους
- που τους ρημάζει η τρομερή "ευκολία" -
θα συναντήσεις απαλές ψυχές με τρόπους
που τους διέπει καλοσύνη - πόθος ευγένειας - ηρεμία
ίσως όχι πολλές - ίσως να 'σαι άτυχος: καμία -
τότες εσύ προσπάθησε να γενείς καλλίτερος
εις τρόπον ώστε να έρθει κάποια σχετική ισορροπία...»

ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ

ΘΕΜΑ Α

Να παρουσιάσεις στους συμμαθητές σου με 100 περίπου λέξεις τους λόγους για τους οποίους, σύμφωνα με το κείμενο 1, καταρρέουν οι κοινωνίες.

ΘΕΜΑ Β

1.     Να επιλέξεις από το κείμενο 2 από μία περίπτωση χρήσης εισαγωγικών, διπλής παύλας  και παρένθεσης και να αιτιολογήσεις τη χρήση τους.

2.     «Με κριτικό λόγο θα πεισθεί ο άνθρωπος –και θα πείσει και τον εαυτό του– ότι η συλλογική συνείδηση συνιστά προϋπόθεση ατομικής ευτυχίας»: Να αναπτύξεις με 100 περίπου λέξεις την άποψη που απαντάται στην τελευταία παράγραφο του κειμένου 2.

3.     Να βρεις στην 1^η παράγραφο του κειμένου 2 δύο περιπτώσεις όπου η γλώσσα λειτουργεί μεταφορικά. Αφού εξηγήσεις τη χρήση τους, να τις αποδώσεις κυριολεκτικά, επισημαίνοντας ταυτόχρονα την υφολογική αλλαγή που σημειώνεται.

4.     Ποιο είναι το θέμα που πραγματεύεται ο συγγραφέας του κειμένου 2 στην 4^η παράγραφο; Αφού βρεις τα μέσα πειθούς που χρησιμοποιεί για να του προσδώσει πειστικότητα, να τα αξιολογήσεις.

ΘΕΜΑ Γ

Ποιο είναι το βαθύτερο νόημα του ποιήματος και ποιοι κειμενικοί δείκτες συμβάλλουν στην κατανόησή του; Πόση απήχηση έχει η προτροπή του ποιητή στην εποχή μας;

ΘΕΜΑ Δ

Σε ένα δοκίμιο πειθούς 350 περίπου λέξεων αναφέρεσαι στα προβλήματα που αντιμετωπίζουν οι σύγχρονες κοινωνίες.

ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ: ΚΡΙΤΗΡΙΟ ΣΥΝΕΞΕΤΑΣΗΣ

ΚΕΙΜΕΝΟ 1

Σε τι χρησιμεύει, τελικά, η λογοτεχνία;

Πολλές φορές, μαθητές και εκπαιδευτικοί, κριτικοί και φιλόσοφοι, δημιουργοί και αναγνώστες προβληματίζονται για τη σκοπιμότητα ύπαρξης της λογοτεχνίας θέτοντας -κατ’ επανάληψη- το ερώτημα «ποια η αξία της;». Σε ένα παλιότερό του άρθρο ο Μιχ. Μητσός προσπαθεί να απαντήσει στον Ουμπέρτο Έκο, όταν ο τελευταίος θέτει το ίδιο ερώτημα, σταχυολογώντας ενδιαφέρουσες απαντήσεις από διάφορους θεράποντές της:

  «Ο Ουμπέρτο Έκο θέτει και προκλητικά φιλοσοφικά ερωτήματα. Όπως: σε τι χρησιμεύει η λογοτεχνία; Όλοι γράφουν. Και μερικές φορές αναρωτιούνται για ποιο λόγο. Η λογοτεχνία, λέει ο Κλάουντιο Μάγκρις, χρησιμεύει στο να υποδεικνύει το νόημα της ζωής εκφράζοντας αξίες με τρόπο έμμεσο, υπόγειο. Η λογοτεχνία δεν κάνει κηρύγματα, δεν έχει τίποτα να διδάξει με άμεσο τρόπο, είναι σε θέση όμως να δείξει, απεικονίζοντας τη ζωή, τι είναι το καλό και το κακό, η γενναιοδωρία και η ευτέλεια, ο έρωτας και το μίσος στην ύπαρξη των ανθρώπων. Με τον τρόπο αυτό επιτελεί, χωρίς να το θέλει, μια μοναδική λειτουργία: μας βοηθά να κοιταζόμαστε στον καθρέφτη και, ενίοτε, να ντρεπόμαστε για τον εαυτό μας.   Η λογοτεχνία χρησιμεύει στο να πωλούνται βιβλία, απαντά αυθόρμητα ο Έρικ Χόμπσμπομ, που έλαβε μέρος μαζί με πολλούς συγγραφείς απ’ όλο τον κόσμο στο Φεστιβάλ Βιβλίου της Μάντοβα. Όμως, αμέσως σοβαρεύεται. Η λογοτεχνία, τονίζει, χρησιμεύει στο να εκφράζει την ανθρώπινη ψυχή. Και για να το κάνει, έχει στη διάθεσή της ένα μοναδικό εργαλείο: τις λέξεις. Ποιες λέξεις; Το ερώτημα είναι δευτερεύον. Σε αντίθεση με τις άλλες τέχνες, η δική της γλώσσα παραμένει αναλλοίωτη στον χρόνο, παρά τις προσπάθειες διαφόρων πρωτοποριών να καταργήσουν γραμματικές, συντακτικά και σημεία στίξης. Προσπάθειες που έχουν όλες αποτύχει.

   Η λογοτεχνία, υποστηρίζει ο Ιταλός συγγραφέας Τζουζέπε Ποντίτζα, δε χρησιμεύει για την επίλυση ούτε πολιτικών ούτε θρησκευτικών προβλημάτων. Υπακούει μόνο στη δύναμη των λέξεων. Και μας βοηθά να κατανοούμε τη ζωή με σφαιρικό τρόπο, τόσο στο επίπεδο των ιδεών όσο και στο επίπεδο των συναισθημάτων.

   Η λογοτεχνία που ελκύει τον Σουηδό συγγραφέα Χένινγκ Χάνκελ, ο οποίος διευθύνει και ένα θέατρο στη Μοζαμβίκη, είναι η στρατευμένη, μια λογοτεχνία που χρησιμεύει στο να αποκαλύπτονται τα εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας, δηλαδή οι αρρώστιες της κοινωνίας. Αντί να αναλωνόμαστε σε γκρίνιες και αδιέξοδες συζητήσεις, θα πρέπει να υπενθυμίζουμε διαρκώς ότι υπάρχουν σήμερα στον κόσμο ένα δισεκατομμύριο αναλφάβητοι. 
  Η λογοτεχνία, λέει ο Αμερικανός συγγραφέας Νέιθαν Ήνγκλαντερ, δε χρησιμεύει ασφαλώς στο να θεραπεύει τον καρκίνο ή να σώζει ζωές. Χρησιμεύει, όμως, στο να κτίζονται κόσμοι.

   Για την Αμερικανίδα ανθρωπολόγο Μάρλο Μόργκαν, η οποία επέστρεψε από μια μακρά διαμονή της στην Αυστραλία ενθουσιασμένη με την ικανότητα των Αβοριγίνων να γελούν και να διασκεδάζουν, η λογοτεχνία είναι ένας πολλαπλασιαστής των εμπειριών μας. Η ζωή μας, τόσο σύντομη και τόσο στερημένη, έχει την ευκαιρία με τη λογοτεχνία να γνωρίσει τον κόσμο μέσα από τις εμπειρίες των άλλων. Η λογοτεχνία επιτρέπει όμως και το ταξίδι στον χρόνο, στο παρελθόν και στο μέλλον, πλουτίζοντας έτσι ένα παρόν που είναι συχνά ασήμαντο.

     Ίσως η λογοτεχνία να μην είναι τίποτα από τα παραπάνω ή και όλα μαζί. Η εποχή μας δεν ευνοεί τις μεγάλες βεβαιότητες. Ερωτήματα όπως αυτό του Ουμπέρτο Έκο είναι καταδικασμένα να παραμένουν μετέωρα.»

ΚΕΙΜΕΝΟ 2

Δύο ποιητές συνομιλούν για την Ποίηση και την εποχή

Το κλίμα της εκδήλωσης ζεστό, οικείο, σ’ ένα χώρο  όπου  εκπρόσωποι όλων των ηλικιών στρώθηκαν  στη φυσική αμφιθεατρική εξέδρα – στο γρασίδι του κήπου του Μεγάρου- για ν’ ακούσουν τους μεγάλους μας ποιητές.

Τη χθεσινή μέρα, που ήταν και τα γενέθλιά της,  η Κική Δημουλά δέχθηκε τις ευχές των  παρευρισκομένων. Κλείνοντας τα ογδόντα της με ακμαίο πνεύμα και θετική σκέψη ευχαρίστησε λέγοντας ότι με αυτή την εκδήλωση γιόρτασε την ημέρα αυτή χωρίς να μελαγχολήσει.

Αρχικά επισημάνθηκε πόσο διαφορετικοί είναι οι δύο ποιητές –ευτυχώς όπως σχολίασε ο Τ. Πατρίκιος «γιατί βρίσκω στα ποιήματα της Κικής όσα εγώ δεν έχω γράψει και αντίστροφα».

   Ο Νάσος Βαγενάς, ο οποίος συντόνιζε τη συζήτηση, τους ρώτησε αντί της κοινότοπης ερώτησης τι είναι η ποίηση, «πώς γράφουνε ποίηση».

Η  Κ. Δημουλά είπε ότι έλκεται από τον ρυθμό της λέξης  και ότι βρίσκει τον τίτλο κάθε ποιήματος  αφού ολοκληρώσει τη σύνθεσή του, καθώς δεν επιθυμεί  να περιορίζεται από αυτόν. Επίσης αναφέρθηκε στη διετή παύση που ακολουθεί μετά την έκδοση κάθε ποιητικής συλλογή της, διάστημα κατά το οποίο δε σκέφτεται ούτε έναν στίχο!

Ο Τ. Πατρίκιος είπε ότι γράφει από σαδομαζοχιστική διάθεση: «αν και μ΄ αρέσει η ποιητική δημιουργία, είναι μια επίπονη διαδικασία». Χιουμοριστικά ανέφερε ότι «γράφω από μια ακατάσχετη  ροπή προς την επιπολαιότητα». «Όταν άρχισα να γράφω στίχους, ήταν πολύ διασκεδαστικό. Αλλά μετά, όταν συνειδητοποίησα ότι αυτό ήταν ποίηση, πανικοβλήθηκα. Σκέφτηκα ότι θα πρέπει να αναμετρηθώ με μεγάλους ποιητές».

Και οι δύο ποιητές συμφώνησαν ότι ο ποιητικός δρόμος είναι δύσβατος –με την έννοια ότι γράφουν και ξαναγράφουν τα έργα τους. Ο  Τ. Πατρίκιος χρησιμοποίησε ως παράδειγμα την περίπτωση του Μπαλζάκ, του οποίου διασώζονται 18 τυπογραφικά δοκίμια  του ίδιου έργου.

Ο Ν. Βαγενάς σχολίασε τη φθίνουσα ποιητική πορεία των ημερών μας λέγοντας πως «χάθηκε η τεχνική του στίχου».

Οι δύο ποιητές διαπιστώνουν ότι οι σύγχρονοι ποιητές αμέσως περνούν στον ελεύθερο στίχο παρακάμπτοντας την παραδοσιακή στιχουργία που αποτελεί την καλύτερη μαθητεία  στον χώρο του στιχουργείν. Ο Πατρίκιος αναφέρθηκε στην περίπτωση του Πικάσσο, του οποίου πρώιμα έργα εκτίθενται στη Βαρκελώνη και τα οποία αποδεικνύουν το πέρασμα του ζωγράφου από την παραδοσιακή τεχνική  ισάξιο με ενός αναγεννησιακού ζωγράφου.

 Ο Βαγενάς αναφέρθηκε στην άποψη του Χάρολντ Μπλουμ ότι ο ποιητής, προκειμένου να ωριμάσει και να εξελιχθεί, πρέπει πρώτα να «σκοτώσει» τους ποιητές που τον επηρέασαν.  Ο Πατρίκιος –αφού ανέφερε τον σεφερικό στίχο «είναι παιδιά πολλών ανθρώπων τα λόγια μας»- συμφωνώντας  με την άποψη του Μπλουμ αναγνώρισε ότι… «σκότωσε» τον πατέρα του τον Ρίτσο.

Ο Βαγενάς συμπλήρωσε ότι ο Ρίτσος υπήρξε για τον Πατρίκιο πατριός, αφού πατέρας γι΄ αυτόν ήταν ο Σεφέρης...   

 Η Δημουλά ομολόγησε τις επιρροές που δέχθηκε από τη μελέτη του  Καβάφη.  Ιδιαίτερη αίσθηση έκανε η αναφορά της στην ποιητική της ενασχόληση σε σχέση με τον Άθω Δημουλά. Η ίδια δήλωσε ότι υπήρξε ποιήτρια και πριν τον Δημουλά και ότι συνέχισε την ποίηση και επί Δημουλά για να του αρέσει…!

Ο Ν. Βαγενάς με αφορμή την έκδοση του βιβλίου του Δ. Τζιόβα για τη γενιά του ΄30, ρώτησε για τη σχέση των δύο ποιητών –ως εκπροσώπων της μεταπολεμικής γενιάς και ως φυσικών διαδόχων της- με αυτή τη γενιά. Έγινε αναφορά στο πόσο φειδωλοί ήταν αυτοί οι ποιητές προς τη νέα γενιά –εννοώντας τη γενιά των δύο ποιητών– στο να αναγνωρίσουν την αξία των νεότερων ποιητών  .

Η Κ. Δημουλά βέβαια επισήμανε ότι όλοι οι παλαιότεροι ποιητές ήταν πάντα «σφιχτοί» προς τους νεότερους. Όταν ζητάνε νέοι ποιητές τη γνώμη της για το έργο τους επιθυμεί να μην κρίνει, γιατί και η ίδια είναι ακόμα κρινόμενη. Συμβούλεψε τους νέους ποιητές να είναι δύσπιστοι, να μην επαναπαύονται σε ευκολίες.

Η ερώτηση του Ν. Βαγενά  τώρα αφορούσε τη σχέση των δύο ποιητών με τον χρόνο. Μάλιστα αναφέρθηκε στο ζεύγος "έρωτας – θάνατος" που στο έργο των δύο ποιητών γίνεται «έρωτας –χρόνος»

Η Κ. Δημουλά είπε πως  ο χρόνος αισθητοποιείται μέσα από τις  φωτογραφίες. Το παρόν είναι παρελθόν και το μέλλον δεν είναι χρόνος αλλά επινόηση.

 Ν. Βαγενάς: Ποια είναι η άποψή σας για τη σχέση της ποίησης με τα σύγχρονα ηλεκτρονικά.

Κ. Δημουλά: ύστερα από προτροπή των παιδιών μου απέκτησα υπολογιστή, γράφω τα κείμενά μου και μάλιστα έμαθα να τα σώζω!!! Βέβαια, είμαι εθισμένη να διαβάζω, να αγγίζω και να μυρίζω τις σελίδες των βιβλίων.

Τ. Πατρίκιος: Εγώ είμαι εντελώς αναλφάβητος σε σχέση με την Κική, καθώς προτιμώ να γράφω πάντα με το μαρκαδοράκι μου. Για μένα όμως, το πιο σημαντικό δεν είναι το πώς και με ποιο μέσο γράφεται η ποίηση, αφού ο ποιητικός λόγος έχει περάσει από διάφορα στάδια. Από το προφορικό, από το προφορικό και γραπτό, όπως έχει γίνει με τα έργα του Αρχίλοχου, της Σαπφώς, αλλά και του Δάντη, του Σαίξπηρ, τα έργα των οποίων απολαμβάνω εξίσου. Αυτό που έχει σημασία είναι να διαβάζεται η ποίηση προφορικά, να απαγγέλλεται και να ακούγεται. Μάλιστα, έχω απομνημονεύσει πολλά ποιήματα άλλων ποιητών –όχι τα δικά μου. 

Η  Κ. Δημουλά σχολίασε ότι κάτι τέτοιο προϋποθέτει μεγάλη μνήμη και ότι συχνά η απαγγελία μπορεί και να είναι παραπλανητική.

ΚΕΙΜΕΝΟ 3

(Κ. Καβάφη «Μελαγχολία του Ιάσωνος Κλεάνδρου ποιητού εν Κομμαγνή· 595 μ.Χ.»)

Το γήρασμα του σώματος και της μορφής μου

είναι πληγή από φρικτό μαχαίρι.

Δεν έχω εγκαρτέρησι καμιά.

Εις σε προστρέχω Τέχνη της Ποιήσεως,

που κάπως ξέρεις από φάρμακα·

νάρκης του άλγους δοκιμές, εν Φαντασία και Λόγω.

Είναι πληγή από φρικτό μαχαίρι.

- Τα φάρμακά σου φέρε Τέχνη της Ποιήσεως,

που κάμνουνε - για λίγο - να μη νοιώθεται η πληγή.

ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ

ΘΕΜΑ Α

Να παρουσιάσεις στους συμμαθητές σου με 100 περίπου λέξεις τις απόψεις που εκτίθενται στο κείμενο 1 για τη χρησιμότητα της λογοτεχνίας.

ΘΕΜΑ Β

1.     Να μελετήσεις προσεχτικά τις απόψεις που διατυπώνουν η Κ. Δημουλά Και ο Τίτος Πατρίκιος και να επισημάνεις τα σημεία στα οποία εκφράζουν διαφορετικές απόψεις.

2.     «Η  Κ. Δημουλά έλκεται από τον ρυθμό της λέξης  και βρίσκει τον τίτλο κάθε ποιήματος  αφού ολοκληρώσει τη σύνθεσή του»: Να επισημάνεις το είδος της σύνταξης (ενεργητική-παθητική), που χρησιμοποιείται σε κάθε πρόταση, και αφού την αντικαταστήσεις με την αντίθετή της να σχολιάσεις την υφολογική διαφορά που παρατηρείται.

3.     «Αλλά μετά, όταν συνειδητοποίησα ότι αυτό ήταν ποίηση, πανικοβλήθηκα. Σκέφτηκα ότι θα πρέπει να αναμετρηθώ με μεγάλους ποιητές»: Να σχολιάσεις με 80 περίπου λέξεις την άποψη του Τ. Πατρίκιου (κείμενο 2).

4.     Να σχολιάσεις τη χρήση των εισαγωγικών, της διπλής παύλας, του θαυμαστικού και των αποσιωπητικών με βάση συγκεκριμένα παραδείγματα από το κείμενο 2 (1 για κάθε περίπτωση).

ΘΕΜΑ Γ

Ποια είναι η βασική ιδέα του ποιήματος και ποιοι κειμενικοί δείκτες χρησιμοποιούνται για την αισθητοποίησή της; Συμφωνείς με το περιεχόμενο της ιδέας αυτής; (150περίπου λέξεις).

ΘΕΜΑ Δ

Αφού αξιοποιήσεις πληροφορίες του κειμένου 1, να συντάξεις ένα άρθρο 350 περίπου λέξεων στο οποίο θα αναφέρεις τους λόγους για το περιορισμένο ενδιαφέρον πολλών ανθρώπων για την ανάγνωση ενός ποιοτικού λογοτεχνικού πονήματος.

ΑΤΟΜΙΚΟ - ΣΥΛΛΟΓΙΚΟ ΣΥΜΦΕΡΟΝ: ΚΡΙΤΗΡΙΟ ΣΥΝΕΞΕΤΑΣΗΣ

ΚΕΙΜΕΝΟ 1

Το συλλογικό και το ατομικό

Σε ένα φανάρι σε κεντρικό δρόμο της Αθήνας, κοντά στους Στύλους του Ολυμπίου Διός, κάθε ημέρα ξεροσταλιάζει ένα ξυπόλητο παιδί - μετανάστης, του οποίου τα δάχτυλα των ποδιών είναι ακρωτηριασμένα. Κάθε ημέρα βρίσκεται εκεί, ζητώντας μια βοήθεια από τους οδηγούς. Είναι μία βίαιη εικόνα που συσπά και τα πιο ψύχραιμα, αδιάφορα πρόσωπα. Όποια αντίδραση και εάν λάβει από τον οδηγό του προπορευόμενου οχήματος, ο μικρός κατεβάζει το κεφάλι και προχωρεί προς τον επόμενο οδηγό. Το χαμήλωμα του κεφαλιού, του έχει γίνει δεύτερη φύση. Χαμηλώνει τα μάτια, για να προσέξει πού θα πατήσει. Τα πόδια του έχουν μεν σκληραγωγηθεί στο καυτό από τα αυτοκίνητα διάζωμα, όμως εκείνο μοιάζει να «φοβάται» τα βήματά του. Ή μήπως πάλι ντρέπεται για την κατάντια του;

Και εγώ (ή μήπως καλύτερα «εμείς»;), κάθε φορά που του δίνω τον οβολό μου, γυρίζω το βλέμμα και αναζητώ «διαφυγή», είτε στο γκάζι του αυτοκινήτου είτε στα τσιγάρα είτε στο ραδιόφωνο.

Θα μπορούσε να είχε ολοκληρωθεί αυτό το κείμενο εδώ. Χωρίς πολλές επιπλέον κουβέντες για μια κοινωνία ανάλγητη. «Ανάλγητη»; Θα θεωρηθεί όρος σκληρός, από όσους αναζητούν εύκολες δικαιολογίες για την τύχη του μικρού, ρίχνοντας τις ευθύνες στο ανοργάνωτο κράτος και στο ελλιπές σύστημα πρόνοιας - ελλιπές όχι μόνο για τους ξένους αλλά και για τους ίδιους τους Έλληνες φορολογουμένους. Μα ποιος, βρε αδελφέ, είναι αυτό το κράτος; Ποιος διαμορφώνει μια ευνομούμενη πολιτεία, εάν όχι οι πολίτες, όλοι όσοι χωρίς αιδώ και ευαισθησία ποδοπατάμε τους -κοινωνικά και οικονομικά- αδύνατους, τους εκμεταλλευόμαστε για να χτίσουμε μια σαθρή ευημερία, τους χρησιμοποιούμε από θέση ισχύος μόνο ως άλλοθι για να διατρανώσουμε την ευαισθησία μας, και μετά τους ξεχνάμε. Η συμπεριφορά αυτή δεν αφορά μόνο τους μετανάστες, τους ξένους. Άλλωστε, ξένος έχει καταντήσει και ο ίδιος ο γείτονας …

Η αδυναμία του ελληνικού κράτους να πάει μπροστά οφείλεται, εν πολλοίς, στην αδυναμία της ελληνικής κοινωνίας να απεκδυθεί τον μανδύα του ατομικού και έμπρακτα να στηρίξει συλλογικά δικαιώματα, να υπηρετήσει το γενικό καλό. Για παράδειγμα, πολλοί διαμαρτύρονται για τις κακές δημόσιες υπηρεσίες, για τα σκουπίδια στους δρόμους, για την άναρχη δόμηση, για τον εμπαιγμό των συμβασιούχων, για τον ωχαδερφισμό και την ήσσονα προσπάθεια. Όμως, όταν το ρουσφέτι τους ολοκληρωθεί, όταν το παράνομό τους κτίσμα νομιμοποιηθεί, όταν οι ίδιοι βολευτούν σε κάποια δημόσια θεσούλα ή όταν κάνουν τη δουλίτσα τους, τα ξεχνούν όλα! Και τότε, ξαναπαίρνουν το ψύχραιμο πρόσωπό τους, βαδίζουν με το κεφάλι ψηλά, σίγουροι για το στέρεο έδαφος που πατούν, και τρώνε φρέσκες φράουλες Ηλείας πασπαλισμένες με άχνη. (του Απόστολου Λακασά)

ΚΕΙΜΕΝΟ 2

Ο φονταμενταλισμός του ατομικισμού

 Ο φονταμενταλισμός είναι γνήσιο παιδί του ολοκληρωτισμού και νόθο τέκνο του ατομικισμού. Κάθε μορφή βίας στο όνομα της αλήθειας (θρησκευτικής, εθνικής, ιδεολογικής) επονομάζεται φονταμενταλισμός και αποτελεί συνώνυμο του φανατισμού είτε εκδηλώνεται ως μαζική δολοφονία όπως στο πρόσφατο αποτρόπαιο συμβάν της Νορβηγίας είτε ως «ιερός πόλεμος» της ισλαμικής τρομοκρατίας, των χριστιανικών σταυροφοριών και του επονείδιστου αντισημιτισμού.

Συνηθίζεται να ανάγεται ο φονταμενταλισμός στον ολοκληρωτισμό είτε τον θρησκευτικό (ισλαμισμός, χριστιανική νεοδεξιά, σιωνισμός) είτε τον εθνικιστικό (σωβινισμός, ναζισμός, φασισμός) που αποκορυφώνεται στον ρατσισμό (από τον «περιούσιο λαό» μέχρι την «επάρατη φυλή») και στον σεξισμό (αστυνόμευση της ερωτικής συμπεριφοράς, δαιμονοποίηση του θήλεος, απαγόρευση της αντισύλληψης). Το σύνθημα «πατρίς, θρησκεία, οικογένεια» και τα ιδεολογήματα του «εκλεκτού έθνους» ή της «ανώτερης φυλής» κωδικοποιούν εμφαντικά τη γενετική σχέση ολοκληρωτισμού και φανατισμού.
Η αλήθεια των πραγμάτων όμως παραμονεύει στη γωνία της καθημερινότητας και αποκαλύπτεται στη σκιά των φαινομένων. Ο ατομικισμός, που είναι στον αντίποδα του ολοκληρωτισμού, παράγει τον φονταμενταλισμό εξίσου αν και με αισθητά διαφορετικό τρόπο. Μιλώντας για ατομικισμό εννοούμε την απόλυτη προτεραιότητα και μονομερή αποκλειστικότητα του ατομικού Εγώ απέναντι σε κάθε Άλλο (ατομικό ή συλλογικό) και υπεράνω κάθε Όλου (πίστης, ιδεολογίας, κράτους, κόμματος, θρησκείας, έθνους). Με τον ατομικισμό υποσκάπτεται ο ολοκληρωτισμός των θρησκειών και των ιδεολογιών προσφέροντας στον άνθρωπο της νεωτερικότητας τη χειραφέτηση από δεσμά και την απελευθέρωση από φραγμούς, θεσμικούς ή/και συνειδησιακούς. Όμως ο ελλείπων κρίκος του ατομικισμού ως αντίδοτου στον ολοκληρωτισμό, η αναπόφευκτη σκιά και η αθέμιτη παρενέργεια του ατομικισμού, είναι ότι το Εγώ υπερδιογκώνεται σε βάρος του Άλλου και του Όλου, έτσι ώστε μαζί με τα δεσμά να αποκόπτονται και οι δεσμοί του Εγώ προς το Άλλο και η αναφορά του προς το Όλο. Το αθέμιτο αποτέλεσμα της εξατομικευμένης ζωής στην ύστερη νεωτερικότητα σε προηγμένες επικράτειες της Δύσης, όπως είναι παραδειγματικά η συγκαιρινή Νορβηγία, είναι ότι αναπαράγεται πάλι ο φονταμενταλισμός στο όνομα της αρχαϊκής προχριστιανικής και εξωμονοθεϊστικής θρησκείας (κελτικός πολυθεϊσμός, άρια μυθολογία) με αιχμές κατά του Άλλου είτε του παλαιότερου ιδεολογικού (μαρξισμός) είτε του συγκαιρινού θρησκευτικού (ισλαμισμός), όπως καταφαίνεται περιπτωσιακά στη νορβηγική περίπτωση που απασχολεί σήμερα την παγκόσμια κοινή γνώμη.

Εάν αναζητείται μια κάποια θετική πρόταση και όχι «συνταγή» θεραπείας ή πολιτική «γραμμή», αυτή θα ήταν ο κοινωνικός ανθρωπισμός. Ο ατομικισμός σπαργανώθηκε στον ανθρωπισμό της Αναγέννησης και του Διαφωτισμού, αλλά αργότερα εκφυλίσθηκε στον άκρατο ατομικισμό του φιλελευθερισμού της αγοράς και με αυτόν τον τρόπο τα καθόλα θεμιτά και απαραίτητα ανθρώπινα δικαιώματα παραποιήθηκαν σε αυτόνομα ατομικά δικαιώματα λησμονώντας τα απολύτως απαραίτητα κοινωνικά δικαιώματα στην εργασία, στην παιδεία και στην υγεία.

Με τον ατομικισμό κερδήθηκε η μάχη κατά του θρησκευτικού και του εθνικιστικού ολοκληρωτισμού, αλλά χάθηκε ο πόλεμος για τον αυθεντικό ανθρωπισμό που σημαίνει ότι η ανθρωπιά του ανθρώπου ταυτίζεται με την ελευθερία του και τη συμμετοχή του στα κοινά, την υπεύθυνη ελευθερία και την ελεύθερη ευθύνη. Ο ατομικισμός χρειάζεται, αλλά δεν αρκεί μόνος του, χρειάζεται επειγόντως να κοινωνικοποιηθεί, δηλαδή να θυμηθεί και να θυμίζει ότι το «Ίδιον» αναφέρεται στο «Κοινόν» και εκπηγάζει από αυτό σύμφωνα με τη ρήση του Ηρακλείτου: «καθότι αν ιδιάζωμεν, ψευδόμεθα». Ο προσωκρατικός «κοινός λόγος» («ξυνός λόγος») προεικάζει τον «κοινό νου» (common sense, sens commun) της διαφωτισμένης νεωτερικότητας που μένει να ολοκληρωθεί και μέλλει να καρποφορήσει για τις επερχόμενες γενιές. Το κύριο και καίριο πρόβλημα της εποχής μας είναι ο συνδυασμός ατομικότητας και συλλογικότητας, εκεί όπου κόβονται τα δεσμά χωρίς να χάνονται οι δεσμοί, έτσι ώστε ο άνθρωπος να είναι ελεύθερος δίχως να αυτοκαταδικάζεται να είναι μόνος, για να συνεχίσει να ανασαίνει σε έναν κύκλο ζωής που δεν καταντά κλοιός ασφυξίας φέρνοντας τη «δυσφορία μέσα στον πολιτισμό» κατά την προσφυή φροϋδική ανάλυση. (Ο κ. Μάριος Μπέγζος είναι καθηγητής Συγκριτικής Φιλοσοφίας της Θρησκείας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών.)

KEIMENO 3

ΔΑΡΕΙΟΣ (Κ. Καβάφης)

Το ποίημα είναι ένα θεατρικής λειτουργίας σχόλιο για τη στάση ενός φανταστικού ποιητή απέναντι στην εξουσία, η οποία μεταβαλλόμενη μεταβάλλει ταυτόχρονα και τις ποιητικές επιλογές του κεντρικού ήρωα. Ο ποιητής Φερνάζης, πρώτα οδύρεται για τη ματαίωση από την ιστορική συγκυρία των σχεδίων του να επικρατήσει έναντι των ομοτέχνων του με την απόσπαση της εύνοιας του Μιθριδάτη μέσω του υμνητικού για τον Δαρείο ποιήματός του· στη συνέχεια, λύνει το δίλημμα γύρω από την υπεροψία και μέθη του Δαρείου προσαρμόζοντας την ποιητική του ιδέα στις νέες συνθήκες της επικράτησης των ρωμαϊκών λεγεώνων.

	Ὁ ποιητής Φερνάζης τό σπουδαῖον μέρος τοῦ ἐπικοῦ ποιήματός του κάμνει. Τό πῶς τήν βασιλεία τῶν Περσῶν παρέλαβε ὁ Δαρεῖος Ὑστάσπου. (Ἀπό αὐτόν
5	κατάγεται ὁ ἔνδοξός μας βασιλεύς, ὁ Μιθριδάτης, Διόνυσος κ' Εὐπάτωρ). Ἀλλ' ἐδῶ χρειάζεται φιλοσοφία· πρέπει ν' ἀναλύσει τά αἰσθήματα πού θά εἶχεν ὁ Δαρεῖος: ἴσως ὑπεροψίαν καί μέθην· ὄχι ὅμως — μᾶλλον
10	σάν κατανόησι τῆς ματαιότητος τῶν μεγαλείων. Βαθέως σκέπτεται τό πρᾶγμα ὁ ποιητής. Ἀλλά τόν διακόπτει ὁ ὑπηρέτης του πού μπαίνει τρέχοντας, καί τήν βαρυσήμαντην εἴδησι ἀγγέλλει. Ἄρχισε ὁ πόλεμος μέ τούς Ρωμαίους.
15	Τό πλεῖστον τοῦ στρατοῦ μας πέρασε τά σύνορα. Ὁ ποιητής μένει ἐνεός. Τί συμφορά! Ποῦ τώρα ὁ ἔνδοξός μας βασιλεύς, ὁ Μιθριδάτης, Διόνυσος κ' Εὐπάτωρ, μ' ἑλληνικά ποιήματα ν' ἀσχοληθεῖ.
20	Μέσα σέ πόλεμο — φαντάσου, ἑλληνικά ποιήματα. Ἀδημονεῖ ὁ Φερνάζης. Ἀτυχία! Ἐκεῖ πού τό εἶχε θετικό μέ τόν «Δαρεῖο» ν' ἀναδειχθεῖ, καί τούς ἐπικριτάς του, τούς φθονερούς, τελειωτικά ν' ἀποστομώσει.
25	Τί ἀναβολή, τί ἀναβολή στά σχέδιά του. Καί νά 'ταν μόνο ἀναβολή, πάλι καλά. Ἀλλά νά δοῦμε ἄν ἔχουμε κι ἀσφάλεια στήν Ἀμισό. Δέν εἶναι πολιτεία ἐκτάκτως ὀχυρή. Εἶναι φρικτότατοι ἐχθροί οἱ Ρωμαῖοι.
30	Μποροῦμε νά τά βγάλουμε μ' αὐτούς, οἱ Καππαδόκες; Γένεται ποτέ; Εἶναι νά μετρηθοῦμε τώρα μέ τές λεγεῶνες; Θεοί μεγάλοι, τῆς Ἀσίας προστάται, βοηθῆστε μας. — Ὅμως μές σ' ὅλη του τήν ταραχή καί τό κακό,
35	ἐπίμονα κ' ἡ ποιητική ἰδέα πάει κ' ἔρχεται— τό πιθανότερο εἶναι, βέβαια, ὑπεροψίαν καί μέθην· ὑπεροψίαν καί μέθην θά εἶχεν ὁ Δαρεῖος.

ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ

ΘΕΜΑ Α

Να παρουσιάσεις στους συμμαθητές σου με 90 περίπου λέξεις τις απόψεις του συγγραφέα του κειμένου 2 για τον ατομικισμό.

ΘΕΜΑ Β

1.     Ποια είναι η βασική ιδέα του κειμένου 1 και με ποια μέσα τη στηρίζει; Να σχολιάσεις την πειστικότητά τους.

2.     Να σχολιαστεί η χρήση της διπλής παύλας, των παρενθέσεων, των εισαγωγικών και των φράσεων προφορικού λόγου που χρησιμοποιεί ο συγγραφέας του κειμένου 1.

3.     «Άλλωστε, ξένος έχει καταντήσει και ο ίδιος ο γείτονας …» υποστηρίζει ο συγγραφέας του κειμένου 1 στο τέλος της 3^ης παραγράφου. Συμφωνείς με την άποψή του αυτή; (100 περίπου λέξεις).

4.     Να αντικατασταθούν οι λέξεις του κειμένου 2 με έντονη γραφή (4^η παράγραφος) από σημασιολογικά ισοδύναμες χωρίς να αλλοιωθεί το αρχικό νόημα της παραγράφου.

ΘΕΜΑ Γ

Με τη βοήθεια κειμενικών δεικτών να παρουσιάσεις τα σημεία εκείνα του ποιήματος που το συνδέουν νοηματικά με το κοινό θέμα των μη λογοτεχνικών κειμένων. Να σχολιάσεις τη στάση του ποιητή Φερνάζη αξιοποιώντας στοιχεία από ολόκληρο το ποίημα.

ΘΕΜΑ Δ

Ο  σύγχρονος άνθρωπος κατά κοινή ομολογία παρουσιάζει την τάση να επικεντρώνει το ενδιαφέρον του στην ικανοποίηση του ατομικού συμφέροντος και να αδιαφορεί σχεδόν πλήρως για το κοινό. Να καταγράψεις τους λόγους στους οποίους οφείλεται η συμπεριφορά του αυτή σε ένα αποδεικτικό δοκίμιο 350 περίπου λέξεων.