ΚΟΙΝΩΝΙΑ: ΚΡΙΤΗΡΙΟ ΣΥΝΕΞΕΤΑΣΗΣ

ΚΕΙΜΕΝΟ 1

Πώς καταρρέουν οι κοινωνίες

Το Νησί του Πάσχα, ένα μικρό νησί στον Ειρηνικό Ωκεανό, πλούσιο σε βλάστηση, με γόνιμα εδάφη, γνώρισε την ακμή του μεταξύ του 15ου και 16ου αιώνα, κάτι που πιστοποιείται και από τα πανύψηλα μεγαλιθικά αγάλματα που έχτισαν οι κάτοικοί του. Οταν στις αρχές του 18ου αιώνα οι δυτικοί εξερευνητές πάτησαν το πόδι τους στο νησί, εντυπωσιάστηκαν πώς αυτοί οι «μικροκαμωμένοι, αχαμνοί, φοβισμένοι και αξιοθρήνητοι» κάτοικοί του (σύμφωνα με την περιγραφή του καπετάνιου Κουκ) κατάφεραν να χτίσουν τεράστια αγάλματα. Η κοινωνία του νησιού είχε σχεδόν καταρρεύσει: η πλούσια βλάστηση είχε εξαφανιστεί, η απομόνωση από τον υπόλοιπο κόσμο ήταν πλήρης, ο πληθυσμός μειώθηκε κατά 70% και οι εναπομείναντες κάτοικοι υπέφεραν από τέτοια έλλειψη τροφίμων που οδηγήθηκαν στον κανιβαλισμό.

Τι είχε συμβεί; Γιατί κατέρρευσε η κοινωνία του Νησιού του Πάσχα; Οπως εξηγεί, με εντυπωσιακή ευρυμάθεια, στο βιβλίο του «Κατάρρευση» (Κάτοπτρο, 2006) ο καθηγητής Βιογεωγραφίας στο Πανεπιστήμιο της Καλιφόρνιας Τζάρεντ Ντάιαμοντ, οι κάτοικοι του νησιού επέλεξαν να διαχειριστούν το φυσικό περιβάλλον με έναν, όπως αποδείχθηκε, καταστροφικό τρόπο: υπερεκμεταλλεύτηκαν την ξυλεία των δένδρων και τη γονιμότητα του εδάφους, αυξήθηκε υπερβολικά ο πληθυσμός και χώρισαν τη γη τους σε περιοχές που εξουσίαζαν ομάδες πληθυσμού με ανταγωνιστικές (έως και πολεμικές) μεταξύ τους σχέσεις. Η αλόγιστη εκμετάλλευση του φυσικού περιβάλλοντος υπέσκαψε την ικανότητα της μακροπρόθεσμης επιβίωσης.

Αναγκαία συνθήκη για να ευδοκιμήσει οργανωμένος κοινωνικός βίος είναι να υπάρχουν οι απαραίτητες υλικές συνθήκες που επιτρέπουν τη συγκρότηση και διαιώνισή του. Αν δεν έχουμε γη να καλλιεργήσουμε, δε θα φάμε. Αν δεν έχουμε νερό να πιούμε, θα διψάσουμε. Αν δεν αναπνέουμε καθαρό αέρα, θα αρρωστήσουμε. Μπορεί η βιολογική φύση μας να παρέχει το αναγκαίο υπόστρωμα για την κοινωνική ζωή, αλλά είναι η τελευταία που υπαγορεύει, σε μεγάλο βαθμό, τον τρόπο που θα ικανοποιήσουμε τις βιολογικές μας ανάγκες. Ο κοινωνικός άνθρωπος ορίζει τους όρους επιβίωσης του βιολογικού ανθρώπου.

Ενώ ο Ντάιαμοντ εξηγεί με περιβαλλοντικούς όρους την κατάρρευση μιας κοινωνίας, το επιχείρημά του δεν είναι αιτιοκρατικό: οι αιτίες της κατάρρευσης δεν είναι τόσο φυσικές (και άρα αναπόφευκτες), όσο ανθρωπογενείς. Οι επιλογές που κάνουν οι κοινωνίες αναφορικά με το περιβάλλον καθορίζουν σημαντικά τις δυνατότητες επιβίωσής τους. Ο Ντάιαμοντ παραθέτει μια σειρά από λόγους για τους οποίους οι κοινωνίες μπορούν να κάνουν λάθος επιλογές. Θα σταθώ σε έναν που μας αφορά ιδιαίτερα. Μια κοινωνία ενδέχεται να καταληφθεί από ένα είδος συλλογικής ακρασίας: να μην μπορεί να αντιμετωπίσει τα προβλήματά της ακόμα και όταν γνωρίζει τι πρέπει να κάνει. Εξηγούμαι.

Ένα από τα κρίσιμα διλήμματα του κοινωνικού βίου αφορά την ικανοποίηση του βραχυπρόθεσμου ατομικού συμφέροντος έναντι του μακροπρόθεσμου συλλογικού συμφέροντος. Βραχυπρόθεσμα, οι ατομικές ανάγκες είναι πιεστικά άμεσες, μακροπρόθεσμα όμως απαιτούνται περιορισμοί στον τρόπο που αυτές ικανοποιούνται. Ο λόγος είναι ότι η ικανοποίηση βραχυχρόνιων ατομικών αναγκών είναι βιώσιμη μόνο όταν γίνεται σε ένα πλαίσιο επιλογών που διαμορφώνεται με μακροχρόνια κριτήρια προστασίας συλλογικών αγαθών. Όπως ρωτάει ο Ντάιαμοντ, «τι σκεφτόταν ο κάτοικος του Νησιού του Πάσχα όταν έριχνε κάτω το τελευταίο φοινικόδεντρο;» Όταν η κοινωνία χάσει την αίσθηση της σπουδαιότητας των συλλογικών αγαθών ως προϋπόθεσης για τη βιώσιμη ικανοποίηση των ατομικών αναγκών, τότε οι κοινωνίες καταρρέουν.

ΚΕΙΜΕΝΟ 2

Η αποκοινωνικοποίηση του ατόμου

Ο άνθρωπος, όπως διέγνωσε και ο Αριστοτέλης χιλιάδες χρόνια πριν, είναι από τη φύση του κοινωνικό ον, γι΄ αυτό και επέλεξε, από την πρωτόγονη ακόμη εποχή, τη συμβίωση με ομοίους του. Ωστόσο, στα σύγχρονα υδροκέφαλα αστικά κέντρα αποξενώνεται βαθμιαία από τους γύρω του και καθίσταται εσωστρεφής. Ο φόβος, η ανασφάλεια, ο ατομικισμός, η ανταγωνιστική διάθεση αποτελούν ενδημικές ασθένειες των μεγαλουπόλεων από τις οποίες ο άνθρωπος νοσεί.

Ως μοιραίο σύμπτωμα επέρχεται η απομόνωση και, καταληκτικά, η μετάλλαξη της κοινωνικής φύσης του, αφού το άτομο αισθάνεται ότι δε χρειάζεται πραγματικά τον συνάνθρωπό του. Συνεκδοχικά, οι ηθικές αρετές που με τους αιώνες οι κοινωνίες σφυρηλάτησαν, αποσκοπώντας στην ομαλή κι ευδόκιμη συμβίωση, ατονούν, ευτελίζονται στα μάτια των ανθρώπων.

Το μοναχικό άτομο της μεγαλούπολης βαυκαλίζεται ολοένα και περισσότερο με την ιδέα ότι η ηθική που διέπει την κοινωνικοποίησή του, την πορεία από το «εγώ» στη συλλογικότητα, είναι περιττή. Έτσι, βραδέως αλλά ασφαλώς οδεύει προς τον κοινωνικό αλλά και ψυχικό κατακερματισμό του. Τρέφει την ψευδαίσθηση ότι η τεχνολογία, τα υλικά αγαθά, σε συνδυασμό με τη δυνατότητα να τα αποκτήσει είναι πλέον ο σκοπός της ύπαρξής του, ο οποίος μάλιστα ταυτίζεται με το σύγχρονο νόημα της ευτυχίας. Έχοντας τα παραπάνω, νιώθει πλήρης, ασφαλής, «άτρωτος», αλαζόνας, μικρός «θεός», στα μάτια τα δικά του και του κόσμου.

Όμως τίποτε από αυτά δεν μπορεί, σε τελική ανάλυση, να αντιπαλέψει το αφόρητο αίσθημα μοναξιάς που βιώνει ο σύγχρονος άνθρωπος. Ανάμεσα σε χιλιάδες ή και εκατομμύρια συνανθρώπους του νιώθει περισσότερο μόνος κι αόρατος στα μάτια των τριγύρω του παρά ποτέ! Η οδυνηρή αφύπνιση συχνά έρχεται, όταν το άτομο σε ώρες κρίσης, προσωπικής ή κοινωνικής, νιώθει την ανάγκη του συνανθρώπου. Ενδέχεται τότε να αντιμετωπίσει την άρνηση, την αδιαφορία ή, έστω, ένα ενδιαφέρον προσποιητό, που όμως δεν αρκεί ως βοήθεια πρακτική ή ψυχολογική. Χαρακτηριστικά είναι τα παραδείγματα ανθρώπων που γνώρισαν μέρες δόξας και πλούτου, αλλά έφυγαν από τη ζωή παντέρημοι και αβοήθητοι, χωρίς κανείς να το αντιληφθεί.

Αυτό κάνει η από-κοινωνικοποίηση στους ανθρώπους: τους αποστερεί την ουσιαστική ψυχική επαφή με τον συνάνθρωπο, καθιστώντας τους έρμαιο ενός τρόπου ζωής που, κατά πολύ, αφήνεται στη μοίρα, θυμίζοντας τη μελαγχολική ομηρική ρήση οίη περ φύλλων γενεή τοίη δε και ανδρών (σε ελεύθερη μετάφραση: οι άνθρωποι είναι σαν τα φύλλα, εκτεθειμένοι και έρμαια στη φθορά του χρόνου και στην εναλλαγή των εποχών).

Συνακόλουθα ο άνθρωπος χρωστά στη φύση του και στον πολιτισμό του να καταπολεμήσει αυτόν τον μαζικό αλλά και εξατομικευμένο μαζί τρόπο ζωής. Η συμβίωση αμέτρητων ανθρώπων μόνο με το «μαστίγιο» του νόμου, χωρίς ψυχικούς δεσμούς, εγκυμονεί τον κίνδυνο του χάους. Ακόμη χειρότερα, στην έλλειψη ομοψυχίας ελλοχεύει η εξαχρείωση και η απανθρωποποίηση, η επιστροφή στην ενστικτώδη λειτουργία που αποσκοπεί μονάχα στην επιβίωση. Όμως από τα πανάρχαια χρόνια οι άνθρωποι είχαν κατανοήσει ότι οι κοινωνίες δεν ικανοποιούν μόνο το ζην (ανάγκη επιβίωσης) αλλά και το ευ ζην (καλή ζωή) και το συζην (ανάγκη συμβίωσης).

Αυτές τις τρεις θεμελιώδεις κοινωνικές επιδιώξεις καλείται ο άνθρωπος να τις εξισορροπήσει και πάλι. «Κλειδί» για το παραπάνω αποτελεί η δύναμη του μυαλού και του ανθρωπισμού, που κατέστησε το ανθρώπινο είδος κυρίαρχο πολιτισμικά. Με κριτικό λόγο θα πεισθεί ο άνθρωπος –και θα πείσει και τον εαυτό του– ότι η συλλογική συνείδηση συνιστά προϋπόθεση ατομικής ευτυχίας. Για τον σκοπό αυτό επιβάλλεται να αντισταθεί στη μαζοποίηση και στις «σειρήνες» του ατομικισμού, που εύκολα παραπλανούν τα θύματά τους μέσα στο αχανές πλήθος. Μόνο λειτουργώντας ως συν- άνθρωπος και ως συν-πολίτης ο άνθρωπος, επωμιζόμενος με φιλοτιμία τις υποχρεώσεις του – όχι μόνο τα δικαιώματά του – θα ανακαλύψει ξανά τον δρόμο προς την ομάδα …     (Γιώργος   Λιάππης, Εφημερίδα  το  Βήμα)

ΚΕΙΜΕΝΟ 3

Να ελπίζεις, έγραψε ο ποιητής, ο Εγγονόπουλος.
«...να ελπίζεις - να ελπίζεις πάντα - πως ανάμεσα εις τους ανθρώπους
- που τους ρημάζει η τρομερή "ευκολία" -
θα συναντήσεις απαλές ψυχές με τρόπους
που τους διέπει καλοσύνη - πόθος ευγένειας - ηρεμία
ίσως όχι πολλές - ίσως να 'σαι άτυχος: καμία -
τότες εσύ προσπάθησε να γενείς καλλίτερος
εις τρόπον ώστε να έρθει κάποια σχετική ισορροπία...»

ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ

ΘΕΜΑ Α

Να παρουσιάσεις στους συμμαθητές σου με 100 περίπου λέξεις τους λόγους για τους οποίους, σύμφωνα με το κείμενο 1, καταρρέουν οι κοινωνίες.

ΘΕΜΑ Β

1.     Να επιλέξεις από το κείμενο 2 από μία περίπτωση χρήσης εισαγωγικών, διπλής παύλας  και παρένθεσης και να αιτιολογήσεις τη χρήση τους.

2.     «Με κριτικό λόγο θα πεισθεί ο άνθρωπος –και θα πείσει και τον εαυτό του– ότι η συλλογική συνείδηση συνιστά προϋπόθεση ατομικής ευτυχίας»: Να αναπτύξεις με 100 περίπου λέξεις την άποψη που απαντάται στην τελευταία παράγραφο του κειμένου 2.

3.     Να βρεις στην 1^η παράγραφο του κειμένου 2 δύο περιπτώσεις όπου η γλώσσα λειτουργεί μεταφορικά. Αφού εξηγήσεις τη χρήση τους, να τις αποδώσεις κυριολεκτικά, επισημαίνοντας ταυτόχρονα την υφολογική αλλαγή που σημειώνεται.

4.     Ποιο είναι το θέμα που πραγματεύεται ο συγγραφέας του κειμένου 2 στην 4^η παράγραφο; Αφού βρεις τα μέσα πειθούς που χρησιμοποιεί για να του προσδώσει πειστικότητα, να τα αξιολογήσεις.

ΘΕΜΑ Γ

Ποιο είναι το βαθύτερο νόημα του ποιήματος και ποιοι κειμενικοί δείκτες συμβάλλουν στην κατανόησή του; Πόση απήχηση έχει η προτροπή του ποιητή στην εποχή μας;

ΘΕΜΑ Δ

Σε ένα δοκίμιο πειθούς 350 περίπου λέξεων αναφέρεσαι στα προβλήματα που αντιμετωπίζουν οι σύγχρονες κοινωνίες.