ΑΤΟΜΙΚΟ - ΣΥΛΛΟΓΙΚΟ ΣΥΜΦΕΡΟΝ: ΚΡΙΤΗΡΙΟ ΣΥΝΕΞΕΤΑΣΗΣ

ΚΕΙΜΕΝΟ 1

Το συλλογικό και το ατομικό

Σε ένα φανάρι σε κεντρικό δρόμο της Αθήνας, κοντά στους Στύλους του Ολυμπίου Διός, κάθε ημέρα ξεροσταλιάζει ένα ξυπόλητο παιδί - μετανάστης, του οποίου τα δάχτυλα των ποδιών είναι ακρωτηριασμένα. Κάθε ημέρα βρίσκεται εκεί, ζητώντας μια βοήθεια από τους οδηγούς. Είναι μία βίαιη εικόνα που συσπά και τα πιο ψύχραιμα, αδιάφορα πρόσωπα. Όποια αντίδραση και εάν λάβει από τον οδηγό του προπορευόμενου οχήματος, ο μικρός κατεβάζει το κεφάλι και προχωρεί προς τον επόμενο οδηγό. Το χαμήλωμα του κεφαλιού, του έχει γίνει δεύτερη φύση. Χαμηλώνει τα μάτια, για να προσέξει πού θα πατήσει. Τα πόδια του έχουν μεν σκληραγωγηθεί στο καυτό από τα αυτοκίνητα διάζωμα, όμως εκείνο μοιάζει να «φοβάται» τα βήματά του. Ή μήπως πάλι ντρέπεται για την κατάντια του;

Και εγώ (ή μήπως καλύτερα «εμείς»;), κάθε φορά που του δίνω τον οβολό μου, γυρίζω το βλέμμα και αναζητώ «διαφυγή», είτε στο γκάζι του αυτοκινήτου είτε στα τσιγάρα είτε στο ραδιόφωνο.

Θα μπορούσε να είχε ολοκληρωθεί αυτό το κείμενο εδώ. Χωρίς πολλές επιπλέον κουβέντες για μια κοινωνία ανάλγητη. «Ανάλγητη»; Θα θεωρηθεί όρος σκληρός, από όσους αναζητούν εύκολες δικαιολογίες για την τύχη του μικρού, ρίχνοντας τις ευθύνες στο ανοργάνωτο κράτος και στο ελλιπές σύστημα πρόνοιας - ελλιπές όχι μόνο για τους ξένους αλλά και για τους ίδιους τους Έλληνες φορολογουμένους. Μα ποιος, βρε αδελφέ, είναι αυτό το κράτος; Ποιος διαμορφώνει μια ευνομούμενη πολιτεία, εάν όχι οι πολίτες, όλοι όσοι χωρίς αιδώ και ευαισθησία ποδοπατάμε τους -κοινωνικά και οικονομικά- αδύνατους, τους εκμεταλλευόμαστε για να χτίσουμε μια σαθρή ευημερία, τους χρησιμοποιούμε από θέση ισχύος μόνο ως άλλοθι για να διατρανώσουμε την ευαισθησία μας, και μετά τους ξεχνάμε. Η συμπεριφορά αυτή δεν αφορά μόνο τους μετανάστες, τους ξένους. Άλλωστε, ξένος έχει καταντήσει και ο ίδιος ο γείτονας …

Η αδυναμία του ελληνικού κράτους να πάει μπροστά οφείλεται, εν πολλοίς, στην αδυναμία της ελληνικής κοινωνίας να απεκδυθεί τον μανδύα του ατομικού και έμπρακτα να στηρίξει συλλογικά δικαιώματα, να υπηρετήσει το γενικό καλό. Για παράδειγμα, πολλοί διαμαρτύρονται για τις κακές δημόσιες υπηρεσίες, για τα σκουπίδια στους δρόμους, για την άναρχη δόμηση, για τον εμπαιγμό των συμβασιούχων, για τον ωχαδερφισμό και την ήσσονα προσπάθεια. Όμως, όταν το ρουσφέτι τους ολοκληρωθεί, όταν το παράνομό τους κτίσμα νομιμοποιηθεί, όταν οι ίδιοι βολευτούν σε κάποια δημόσια θεσούλα ή όταν κάνουν τη δουλίτσα τους, τα ξεχνούν όλα! Και τότε, ξαναπαίρνουν το ψύχραιμο πρόσωπό τους, βαδίζουν με το κεφάλι ψηλά, σίγουροι για το στέρεο έδαφος που πατούν, και τρώνε φρέσκες φράουλες Ηλείας πασπαλισμένες με άχνη. (του Απόστολου Λακασά)

ΚΕΙΜΕΝΟ 2

Ο φονταμενταλισμός του ατομικισμού

 Ο φονταμενταλισμός είναι γνήσιο παιδί του ολοκληρωτισμού και νόθο τέκνο του ατομικισμού. Κάθε μορφή βίας στο όνομα της αλήθειας (θρησκευτικής, εθνικής, ιδεολογικής) επονομάζεται φονταμενταλισμός και αποτελεί συνώνυμο του φανατισμού είτε εκδηλώνεται ως μαζική δολοφονία όπως στο πρόσφατο αποτρόπαιο συμβάν της Νορβηγίας είτε ως «ιερός πόλεμος» της ισλαμικής τρομοκρατίας, των χριστιανικών σταυροφοριών και του επονείδιστου αντισημιτισμού.

Συνηθίζεται να ανάγεται ο φονταμενταλισμός στον ολοκληρωτισμό είτε τον θρησκευτικό (ισλαμισμός, χριστιανική νεοδεξιά, σιωνισμός) είτε τον εθνικιστικό (σωβινισμός, ναζισμός, φασισμός) που αποκορυφώνεται στον ρατσισμό (από τον «περιούσιο λαό» μέχρι την «επάρατη φυλή») και στον σεξισμό (αστυνόμευση της ερωτικής συμπεριφοράς, δαιμονοποίηση του θήλεος, απαγόρευση της αντισύλληψης). Το σύνθημα «πατρίς, θρησκεία, οικογένεια» και τα ιδεολογήματα του «εκλεκτού έθνους» ή της «ανώτερης φυλής» κωδικοποιούν εμφαντικά τη γενετική σχέση ολοκληρωτισμού και φανατισμού.
Η αλήθεια των πραγμάτων όμως παραμονεύει στη γωνία της καθημερινότητας και αποκαλύπτεται στη σκιά των φαινομένων. Ο ατομικισμός, που είναι στον αντίποδα του ολοκληρωτισμού, παράγει τον φονταμενταλισμό εξίσου αν και με αισθητά διαφορετικό τρόπο. Μιλώντας για ατομικισμό εννοούμε την απόλυτη προτεραιότητα και μονομερή αποκλειστικότητα του ατομικού Εγώ απέναντι σε κάθε Άλλο (ατομικό ή συλλογικό) και υπεράνω κάθε Όλου (πίστης, ιδεολογίας, κράτους, κόμματος, θρησκείας, έθνους). Με τον ατομικισμό υποσκάπτεται ο ολοκληρωτισμός των θρησκειών και των ιδεολογιών προσφέροντας στον άνθρωπο της νεωτερικότητας τη χειραφέτηση από δεσμά και την απελευθέρωση από φραγμούς, θεσμικούς ή/και συνειδησιακούς. Όμως ο ελλείπων κρίκος του ατομικισμού ως αντίδοτου στον ολοκληρωτισμό, η αναπόφευκτη σκιά και η αθέμιτη παρενέργεια του ατομικισμού, είναι ότι το Εγώ υπερδιογκώνεται σε βάρος του Άλλου και του Όλου, έτσι ώστε μαζί με τα δεσμά να αποκόπτονται και οι δεσμοί του Εγώ προς το Άλλο και η αναφορά του προς το Όλο. Το αθέμιτο αποτέλεσμα της εξατομικευμένης ζωής στην ύστερη νεωτερικότητα σε προηγμένες επικράτειες της Δύσης, όπως είναι παραδειγματικά η συγκαιρινή Νορβηγία, είναι ότι αναπαράγεται πάλι ο φονταμενταλισμός στο όνομα της αρχαϊκής προχριστιανικής και εξωμονοθεϊστικής θρησκείας (κελτικός πολυθεϊσμός, άρια μυθολογία) με αιχμές κατά του Άλλου είτε του παλαιότερου ιδεολογικού (μαρξισμός) είτε του συγκαιρινού θρησκευτικού (ισλαμισμός), όπως καταφαίνεται περιπτωσιακά στη νορβηγική περίπτωση που απασχολεί σήμερα την παγκόσμια κοινή γνώμη.

Εάν αναζητείται μια κάποια θετική πρόταση και όχι «συνταγή» θεραπείας ή πολιτική «γραμμή», αυτή θα ήταν ο κοινωνικός ανθρωπισμός. Ο ατομικισμός σπαργανώθηκε στον ανθρωπισμό της Αναγέννησης και του Διαφωτισμού, αλλά αργότερα εκφυλίσθηκε στον άκρατο ατομικισμό του φιλελευθερισμού της αγοράς και με αυτόν τον τρόπο τα καθόλα θεμιτά και απαραίτητα ανθρώπινα δικαιώματα παραποιήθηκαν σε αυτόνομα ατομικά δικαιώματα λησμονώντας τα απολύτως απαραίτητα κοινωνικά δικαιώματα στην εργασία, στην παιδεία και στην υγεία.

Με τον ατομικισμό κερδήθηκε η μάχη κατά του θρησκευτικού και του εθνικιστικού ολοκληρωτισμού, αλλά χάθηκε ο πόλεμος για τον αυθεντικό ανθρωπισμό που σημαίνει ότι η ανθρωπιά του ανθρώπου ταυτίζεται με την ελευθερία του και τη συμμετοχή του στα κοινά, την υπεύθυνη ελευθερία και την ελεύθερη ευθύνη. Ο ατομικισμός χρειάζεται, αλλά δεν αρκεί μόνος του, χρειάζεται επειγόντως να κοινωνικοποιηθεί, δηλαδή να θυμηθεί και να θυμίζει ότι το «Ίδιον» αναφέρεται στο «Κοινόν» και εκπηγάζει από αυτό σύμφωνα με τη ρήση του Ηρακλείτου: «καθότι αν ιδιάζωμεν, ψευδόμεθα». Ο προσωκρατικός «κοινός λόγος» («ξυνός λόγος») προεικάζει τον «κοινό νου» (common sense, sens commun) της διαφωτισμένης νεωτερικότητας που μένει να ολοκληρωθεί και μέλλει να καρποφορήσει για τις επερχόμενες γενιές. Το κύριο και καίριο πρόβλημα της εποχής μας είναι ο συνδυασμός ατομικότητας και συλλογικότητας, εκεί όπου κόβονται τα δεσμά χωρίς να χάνονται οι δεσμοί, έτσι ώστε ο άνθρωπος να είναι ελεύθερος δίχως να αυτοκαταδικάζεται να είναι μόνος, για να συνεχίσει να ανασαίνει σε έναν κύκλο ζωής που δεν καταντά κλοιός ασφυξίας φέρνοντας τη «δυσφορία μέσα στον πολιτισμό» κατά την προσφυή φροϋδική ανάλυση. (Ο κ. Μάριος Μπέγζος είναι καθηγητής Συγκριτικής Φιλοσοφίας της Θρησκείας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών.)

KEIMENO 3

ΔΑΡΕΙΟΣ (Κ. Καβάφης)

Το ποίημα είναι ένα θεατρικής λειτουργίας σχόλιο για τη στάση ενός φανταστικού ποιητή απέναντι στην εξουσία, η οποία μεταβαλλόμενη μεταβάλλει ταυτόχρονα και τις ποιητικές επιλογές του κεντρικού ήρωα. Ο ποιητής Φερνάζης, πρώτα οδύρεται για τη ματαίωση από την ιστορική συγκυρία των σχεδίων του να επικρατήσει έναντι των ομοτέχνων του με την απόσπαση της εύνοιας του Μιθριδάτη μέσω του υμνητικού για τον Δαρείο ποιήματός του· στη συνέχεια, λύνει το δίλημμα γύρω από την υπεροψία και μέθη του Δαρείου προσαρμόζοντας την ποιητική του ιδέα στις νέες συνθήκες της επικράτησης των ρωμαϊκών λεγεώνων.

	Ὁ ποιητής Φερνάζης τό σπουδαῖον μέρος τοῦ ἐπικοῦ ποιήματός του κάμνει. Τό πῶς τήν βασιλεία τῶν Περσῶν παρέλαβε ὁ Δαρεῖος Ὑστάσπου. (Ἀπό αὐτόν
5	κατάγεται ὁ ἔνδοξός μας βασιλεύς, ὁ Μιθριδάτης, Διόνυσος κ' Εὐπάτωρ). Ἀλλ' ἐδῶ χρειάζεται φιλοσοφία· πρέπει ν' ἀναλύσει τά αἰσθήματα πού θά εἶχεν ὁ Δαρεῖος: ἴσως ὑπεροψίαν καί μέθην· ὄχι ὅμως — μᾶλλον
10	σάν κατανόησι τῆς ματαιότητος τῶν μεγαλείων. Βαθέως σκέπτεται τό πρᾶγμα ὁ ποιητής. Ἀλλά τόν διακόπτει ὁ ὑπηρέτης του πού μπαίνει τρέχοντας, καί τήν βαρυσήμαντην εἴδησι ἀγγέλλει. Ἄρχισε ὁ πόλεμος μέ τούς Ρωμαίους.
15	Τό πλεῖστον τοῦ στρατοῦ μας πέρασε τά σύνορα. Ὁ ποιητής μένει ἐνεός. Τί συμφορά! Ποῦ τώρα ὁ ἔνδοξός μας βασιλεύς, ὁ Μιθριδάτης, Διόνυσος κ' Εὐπάτωρ, μ' ἑλληνικά ποιήματα ν' ἀσχοληθεῖ.
20	Μέσα σέ πόλεμο — φαντάσου, ἑλληνικά ποιήματα. Ἀδημονεῖ ὁ Φερνάζης. Ἀτυχία! Ἐκεῖ πού τό εἶχε θετικό μέ τόν «Δαρεῖο» ν' ἀναδειχθεῖ, καί τούς ἐπικριτάς του, τούς φθονερούς, τελειωτικά ν' ἀποστομώσει.
25	Τί ἀναβολή, τί ἀναβολή στά σχέδιά του. Καί νά 'ταν μόνο ἀναβολή, πάλι καλά. Ἀλλά νά δοῦμε ἄν ἔχουμε κι ἀσφάλεια στήν Ἀμισό. Δέν εἶναι πολιτεία ἐκτάκτως ὀχυρή. Εἶναι φρικτότατοι ἐχθροί οἱ Ρωμαῖοι.
30	Μποροῦμε νά τά βγάλουμε μ' αὐτούς, οἱ Καππαδόκες; Γένεται ποτέ; Εἶναι νά μετρηθοῦμε τώρα μέ τές λεγεῶνες; Θεοί μεγάλοι, τῆς Ἀσίας προστάται, βοηθῆστε μας. — Ὅμως μές σ' ὅλη του τήν ταραχή καί τό κακό,
35	ἐπίμονα κ' ἡ ποιητική ἰδέα πάει κ' ἔρχεται— τό πιθανότερο εἶναι, βέβαια, ὑπεροψίαν καί μέθην· ὑπεροψίαν καί μέθην θά εἶχεν ὁ Δαρεῖος.

ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ

ΘΕΜΑ Α

Να παρουσιάσεις στους συμμαθητές σου με 90 περίπου λέξεις τις απόψεις του συγγραφέα του κειμένου 2 για τον ατομικισμό.

ΘΕΜΑ Β

1.     Ποια είναι η βασική ιδέα του κειμένου 1 και με ποια μέσα τη στηρίζει; Να σχολιάσεις την πειστικότητά τους.

2.     Να σχολιαστεί η χρήση της διπλής παύλας, των παρενθέσεων, των εισαγωγικών και των φράσεων προφορικού λόγου που χρησιμοποιεί ο συγγραφέας του κειμένου 1.

3.     «Άλλωστε, ξένος έχει καταντήσει και ο ίδιος ο γείτονας …» υποστηρίζει ο συγγραφέας του κειμένου 1 στο τέλος της 3^ης παραγράφου. Συμφωνείς με την άποψή του αυτή; (100 περίπου λέξεις).

4.     Να αντικατασταθούν οι λέξεις του κειμένου 2 με έντονη γραφή (4^η παράγραφος) από σημασιολογικά ισοδύναμες χωρίς να αλλοιωθεί το αρχικό νόημα της παραγράφου.

ΘΕΜΑ Γ

Με τη βοήθεια κειμενικών δεικτών να παρουσιάσεις τα σημεία εκείνα του ποιήματος που το συνδέουν νοηματικά με το κοινό θέμα των μη λογοτεχνικών κειμένων. Να σχολιάσεις τη στάση του ποιητή Φερνάζη αξιοποιώντας στοιχεία από ολόκληρο το ποίημα.

ΘΕΜΑ Δ

Ο  σύγχρονος άνθρωπος κατά κοινή ομολογία παρουσιάζει την τάση να επικεντρώνει το ενδιαφέρον του στην ικανοποίηση του ατομικού συμφέροντος και να αδιαφορεί σχεδόν πλήρως για το κοινό. Να καταγράψεις τους λόγους στους οποίους οφείλεται η συμπεριφορά του αυτή σε ένα αποδεικτικό δοκίμιο 350 περίπου λέξεων.